Καθώς οι υποδομές αποκτούν «νοημοσύνη» και η κυκλοφορία γίνεται πληροφορία, τα δεδομένα μετατρέπονται σε βασικό θεμέλιο της κινητικότητας.
Eίναι 8:03 το πρωί. Ένα παιδί τρέχει να προλάβει το σχολικό, σκύβει και πέφτει στην άκρη μιας διασταύρωσης. Ένα φορτηγό πλησιάζει με οριακή ταχύτητα. Μέσα σε δευτερόλεπτα, ένα σύστημα έξυπνης διάβασης εντοπίζει την πτώση. Στέλνει σήμα στο κέντρο διαχείρισης κυκλοφορίας, που με τη σειρά του παρεμβαίνει στα φώτα κυκλοφορίας — το φανάρι για το φορτηγό γίνεται κόκκινο. Το όχημα φρενάρει εγκαίρως. Το παιδί σηκώνεται. Ο οδηγός δεν κατάλαβε ποτέ τι αποφεύχθηκε.
Το παραπάνω δεν είναι φαντασία. Είναι ένα πιθανό αποτέλεσμα, όταν τα Συστήματα Ευφυών Μεταφορών επικοινωνούν πραγματικά, όταν οι πλατφόρμες ανταλλάσσουν δεδομένα σε πραγματικό χρόνο. Αυτό ακριβώς οραματίζεται η Οδηγία ITS (Οδηγία 2010/40/ΕΕ, όπως τροποποιήθηκε με την Οδηγία 2023/2661). Τα Συστήματα Ευφυών Μεταφορών (Intelligent Transport Systems – ITS) είναι τεχνολογίες και συστήματα που εφαρμόζονται στις μεταφορές και αξιοποιούν δεδομένα, συνδεσιμότητα και αυτοματισμούς για να βελτιώσουν την οδική ασφάλεια, τη ροή της κυκλοφορίας, την πληροφόρηση των χρηστών (οδηγών, επιβατών, φορέων) και τη λειτουργία οχημάτων και υποδομών (όπως φώτα, σήμανση, σταθμοί, αισθητήρες κ.ά.). Για παράδειγμα, ένα σύστημα που προβλέπει συμφόρηση και αλλάζει διαδρομή οχημάτων ή ένα φανάρι που ρυθμίζει την κυκλοφορία βάσει πραγματικού χρόνου είναι εφαρμογές ITS.
Σήμερα, πολλά οχήματα ενσωματώνουν λειτουργίες Vehicle-to-Everything (V2X), δηλαδή δυνατότητα ανταλλαγής δεδομένων με άλλους χρήστες/οχήματα και υποδομές. Έτσι, τα σύγχρονα διασυνδεδεμένα οχήματα (connected vehicles) μπορούν να ανταλλάσσουν πληροφορίες για την κυκλοφορία, τις καιρικές συνθήκες ή απρόσμενα γεγονότα όπως ένα ατύχημα. Παράλληλα διαθέτουν μηχανισμούς ασφαλείας, όπως το σύστημα AEB (Autonomous Emergency Breaking), το οποίο παρεμβαίνει στην οδήγηση αυτόνομα όταν ανιχνεύσει κίνδυνο. Όλες οι παραπάνω λειτουργίες συμβάλλουν στην ασφαλέστερη και προσαρμοστική κινητικότητα.
Η Οδηγία ITS παρέχει το νομικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συστημάτων ευφυών μεταφορών στον τομέα των οδικών μεταφορών, το οποίο επιτρέπει στα οχήματα και τις οδικές υποδομές να επικοινωνούν μεταξύ τους.
Ωστόσο, η προσέγγιση της Οδηγία ITSς παραμένει κατά βάση τομεακή και περιορισμένη στα συστήματα ευφυών μεταφορών. Αν και προωθεί την ανταλλαγή δεδομένων, δεν επιβάλλει γενική υποχρέωση καθολικής διαθεσιμότητας ή επαναχρησιμοποίησης δεδομένων πέραν του τομέα των μεταφορών.
Εδώ εισέρχεται ο Κανονισμός (ΕΕ) 2023/2854 (Κανονισμός για τα Δεδομένα) – γνωστός ως Data Act. Ο Κανονισμός για τα δεδομένα δεν είναι ένας ακόμη ψηφιακός κανονισμός: είναι ένα εργαλείο που επιβάλλει κοινά δικαιώματα και υποχρεώσεις στην πρόσβαση και χρήση δεδομένων, τόσο προσωπικού όσο και μη προσωπικού χαρακτήρα. Έχει σχεδιαστεί για να ενισχύσει την οικονομία δεδομένων της ΕΕ και να προωθήσει μια ανταγωνιστική αγορά δεδομένων, καθιστώντας την πληροφορία περισσότερο προσβάσιμη και εύχρηστη. Ενθαρρύνει την καινοτομία που βασίζεται στα δεδομένα και αυξάνει τη διαθεσιμότητα τους. Οι υποκείμενοι στη ρυθμιστική εμβέλεια του Κανονισμού, όπως κατασκευαστές συσκευών και πάροχοι υπηρεσιών, υποχρεούνται να συνάψουν συμβάσεις κοινοχρησίας και διάθεσης δεδομένων, προσωπικών και μη, προς διάφορους αποδέκτες, όπως μικρομεσαίες επιχειρήσεις, χρήστες, φορείς δημοσίου τομέα και καταναλωτές.
Αναφορικά, λοιπόν, με τα δεδομένα μεταφορών, τα δύο νομοθετήματα – η Οδηγία ITS και ο Κανονισμός για τα Δεδομένα (Data Act) – συνεργούν δημιουργώντας ένα πιο ολοκληρωμένο και λειτουργικό οικοσύστημα πληροφορίας, στο οποίο η πληροφορία δεν είναι απλώς προσβάσιμη, αλλά χρήσιμη, επαναχρησιμοποιήσιμη και εν τέλει καινοτόμα. Η Οδηγία ITS διασφαλίζει τη διαθεσιμότητα κρίσιμων δεδομένων μεταφορών (δρομολόγια, έργα, εμπόδια, υποδομές), θεσπίζοντας την υποχρέωση για τη δημοσιοποίησή τους σε εθνικά σημεία πρόσβασης. Από την άλλη, ο Κανονισμός για τα δεδομένα επεκτείνει το πεδίο αυτό, κατοχυρώνοντας το δικαίωμα των χρηστών να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα που παράγονται από τις ίδιες τις συσκευές και τα οχήματά τους – και να τα κοινοποιούν σε τρίτους δραστηριοποιούμενους σε οποιονδήποτε κλάδο, πέραν αυτού των μεταφορών.
Αυτό το διπλό πλαίσιο προσδίδει προστιθέμενη αξία στην πληροφορία, η οποία μετατρέπεται σε πρώτη ύλη για καινοτόμες εφαρμογές – από την πρόβλεψη της ζήτησης για δημόσια συγκοινωνία, μέχρι την ανάπτυξη λύσεων προσβασιμότητας σε πραγματικό χρόνο. Έτσι, η συνέργεια δεν είναι τυπική: είναι λειτουργική, τεχνολογική και κοινωνική.
Για παράδειγμα, η Οδηγία ITS θέτει το πλαίσιο για την εγκατάσταση και διασύνδεση τεχνολογιών οχημάτων και υποδομών που υποστηρίζουν την πρόβλεψη κυκλοφορίας, τις ειδοποιήσεις για κινδύνους στον δρόμο και τη βελτιστοποίηση διαδρομών. Σε αυτό το πλαίσιο, ένα διασυνδεδεμένο όχημα μπορεί να συλλέγει δεδομένα σε πραγματικό χρόνο σχετικά με την κατάσταση του δρόμου και να αλληλεπιδρά με συστήματα διαχείρισης κυκλοφορίας, συμβάλλοντας έτσι στην ασφάλεια και στη ροή της μετακίνησης.
Ο Κανονισμός για τα δεδομένα αυξάνει τη δυναμική της πληροφορίας δίνοντας στον ιδιοκτήτη ή χρήστη του οχήματος το δικαίωμα να έχει πρόσβαση στα δεδομένα που το ίδιο το όχημα παράγει – όπως πληροφορίες για φθορά φρένων, πίεση ελαστικών ή απόδοση μπαταρίας – και να τα κοινοποιεί, για παράδειγμα, σε ένα ανεξάρτητο συνεργείο ή μια εταιρεία συντήρησης. Με τον τρόπο αυτό, καθίσταται δυνατή η ανάπτυξη υπηρεσιών που εντοπίζουν βλάβες εγκαίρως, συμβάλλοντας στην αποτροπή ατυχημάτων και στη μείωση των εξόδων συντήρησης.
Στο ίδιο πνεύμα, η Οδηγία ITS οραματίζεται ότι ένας δήμος θα πρέπει να διαθέτει πληροφορίες για θέσεις στάθμευσης (π.χ. αριθμός διαθέσιμων θέσεων, περιοχές στάθμευσης για Άτομα με Αναπηρία, ωράρια) σε ψηφιακή μορφή, ώστε να είναι προσβάσιμες από πλοηγούς ή εφαρμογές μετακίνησης. Ο Κανονισμός για τα δεδομένα, από την άλλη, επιτρέπει π.χ. σε μια εταιρεία που εγκατέστησε αισθητήρες στις θέσεις στάθμευσης να μοιραστεί τα δεδομένα με τρίτους – π.χ. μία νεοφυή επιχείρηση (start-up) που σχεδιάζει μια εφαρμογή για άτομα με κινητικές δυσκολίες.
Καθίσταται, συνεπώς, αντιληπτό ότι η Οδηγία ITS διαμορφώνει το τεχνικό και ρυθμιστικό υπόβαθρο για τη διασύνδεση των οχημάτων με τις υποδομές (βλ. άρθρα 5 και 6 της Οδηγίας), ενώ ο Κανονισμός για τα δεδομένα καθιερώνει το δικαίωμα χρήσης και διαμοιρασμού των παραγόμενων δεδομένων (κατά τα άρθρα 4–8 του Κανονισμού 2023/2854), ενισχύοντας την ανάπτυξη υπηρεσιών με άμεσο κοινωνικό και οικονομικό όφελος.
Πράγματι, το πρακτικό όφελος από τη νομική αυτή συνέργεια δεν είναι μόνον τεχνολογικό-οικονομικό. Παράλληλα, ενδυναμώνονται οι ίδιοι οι πολίτες: ένα άτομο που χρησιμοποιεί μία έξυπνη συσκευή μετακίνησης μπορεί να έχει λόγο για τα δεδομένα του – να τα δώσει σε τρίτους, να τα αξιοποιήσει για άλλη χρήση, ή απλώς να γνωρίζει τι συλλέγεται. Ο Κανονισμός για τα δεδομένα ενισχύει τα δικαιώματα πρόσβασης και ελέγχου των υποκειμένων στα δεδομένα τους, επιβάλλει σαφείς πολιτικές χρήσης και ενισχύει τη φορητότητα των δεδομένων μεταξύ φορέων. Όταν τα δεδομένα κυκλοφορούν χωρίς εμπόδια και υπό δίκαιους κανόνες, προκύπτουν οφέλη που επιστρέφουν στην κοινωνία, όπως για παράδειγμα η ενίσχυση της ασφαλούς κινητικότητας, η μείωση της κυκλοφοριακής συμφόρησης, ο περιορισμός του περιβαλλοντικού αποτυπώματος, καθώς και η ανάπτυξη και αξιοποίηση έξυπνων, τεχνολογικά προηγμένων εφαρμογών που διευκολύνουν την καθημερινότητα του πολίτη σε διάφορους τομείς ιδιαίτερα στα πλαίσια της αστικής διαβίωσης.
H Οδηγία ITS παρέχει το νομικό πλαίσιο για την ανάπτυξη συστημάτων ευφυών μεταφορών, το οποίο επιτρέπει στα οχήματα και τις οδικές υποδομές να επικοινωνούν μεταξύ τους
Για τους νομικούς που δραστηριοποιούνται σε επιχειρήσεις στους τομείς των μεταφορών, της τεχνολογίας και της αστικής κινητικότητας, η κατανόηση των ρυθμιστικών υποχρεώσεων που προκύπτουν από την Οδηγία ITS και τον Κανονισμό για τα Δεδομένα είναι καθοριστική. Ζητήματα όπως οι συμβάσεις διαμοιρασμού δεδομένων, η συμμόρφωση με τεχνικά πρότυπα διαλειτουργικότητας και η προστασία προσωπικών δεδομένων αποτελούν βασικά σημεία εστίασης στη νομική στρατηγική. Οι νομικές ομάδες καλούνται να κινηθούν πέρα από την παραδοσιακή έννοια της «ιδιοκτησίας» των δεδομένων και να υιοθετήσουν την αρχή της δίκαιης και ισότιμης πρόσβασης.
Ταυτόχρονα, η πραγματική πρόκληση εντοπίζεται στη μετάφραση του νομικού πλαισίου σε διαφανείς πολιτικές και λύσεις που ενισχύουν την εμπιστοσύνη των χρηστών. Η συνέργεια μεταξύ της Οδηγία ITSς και της Data Act δημιουργεί τις προϋποθέσεις για καινοτομία με ουσιαστικό αποτύπωμα – όχι μόνο τεχνολογικό, αλλά και κοινωνικό. Καινοτομία, εν προκειμένω, δεν σημαίνει απλώς ταχύτερη μετακίνηση. Σημαίνει επίσης δικαιότερη πρόσβαση, μεγαλύτερη ασφάλεια και ενίσχυση της συμπερίληψης στην αυτόνομη μετακίνηση οχημάτων και ανθρώπων.
Η Οδηγία ITS έδειξε τον δρόμο. Ο Κανονισμός για τα δεδομένα ίσως είναι το καύσιμο που χρειάζεται το σύστημα για να κινηθεί πραγματικά.
