«Υποχρεωτικός» (;) Εμβολιασμός

Αθανάσιος Παναγιώτου, Υποψήφιος Δ.Ν., LL.M. Queen Mary University of London, Μέλος Δ.Σ. European Association of Health Law, Δικηγόρος Παρ’ Εφέταις, Adjunct Professor, The American College of Greece-Deree

Αναμένοντας το εμβόλιο για COVID-19, το ζήτημα της υποχρεωτικότητας ή μη του εμβολιασμού καθίσταται πιο επίκαιρο από ποτέ. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να το εξετάσει μέσα από ορισμένα ζητήματα που ενδέχεται να απασχολήσουν τους περισσότερους πολίτες, νομικούς και μη.

Νομοθετική πρόβλεψη

Αφετηρία της συζήτησης αποτελεί ο ν. 4675/2020 (ΦΕΚ Τεύχος A 54/11.03.2020) («Πρόληψη, προστασία και προαγωγή της υγείας – ανάπτυξη των υπηρεσιών δημόσιας υγείας και άλλες διατάξεις») που στο άρθρο 4 αναφέρει:«Σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του Υπουργού Υγείας, μετά από γνώμη της ΕΕΔΥ, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού με σκοπό την αποτροπή της διάδοσης της νόσου. Με την ανωτέρω απόφαση ορίζονται η ομάδα του πληθυσμού ως προς την οποία καθίσταται υποχρεωτικός ο εμβολιασμός με καθορισμένο εμβόλιο, η τυχόν καθορισμένη περιοχή υπαγωγής στην υποχρεωτικότητα, το χρονικό διάστημα ισχύος της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού, το οποίο πρέπει πάντοτε να αποφασίζεται ως έκτακτο και προσωρινό μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας για συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού, η ρύθμιση της διαδικασίας του εμβολιασμού και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια.»

Ο Εμβολιασμός ως Ιατρική Πράξη και η Συναίνεση

Η προστασία της δημόσιας υγείας θεμελιώνεται συνταγματικά στη γενική υποχρέωση του κράτους να «μεριμνά για την υγεία των πολιτών» (άρθρο 21, παρ. 3 του Συντάγματος). Δεδομένου ότι η πρόβλεψη υποχρεωτικότητας αποτελεί περιορισμό στην προσωπική μας αυτονομία, τίθεται το ερώτημα εάν υπάρχει νομική βάση για τον περιορισμό αυτόν.

Το Σύνταγμα (άρθρο 5) και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (άρθρο 2) δέχονται τέτοιους περιορισμούς μόνο σχετικά με τη δυνατότητα επιβολής περιοριστικών μέτρων στην ελεύθερη κίνηση και εγκατάσταση. Έτσι, μπορεί να απαγορευθεί η μετακίνηση των πολιτών ή η εγκατάστασή τους σε ορισμένη περιοχή, ώστε να περιορισθεί η μετάδοση σοβαρών ασθενειών όπως ο κορωνοϊός και ο κίνδυνος επιδημίας ή πανδημίας (βλ. ολικά ή τοπικά lockdown κοκ.).

Αναμφίβολα, ο εμβολιασμός αποτελεί ισχυρό όπλο πρόληψης της μετάδοσης ασθενειών και, επομένως, σημαντικό μέσο προστασίας της δημόσιας υγείας. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να λησμονούμε πως, ταυτόχρονα, αποτελεί και ιατρική πράξη. Η θεμελιώδης αρχή της «συναίνεσης ύστερα από ενημέρωση» (informed consent) καθιερώνεται σε πλείστα νομικά κείμενα. Συγκεκριμένα:

  • Στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 3 παρ. 2)
  • Στη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική (Σύμβαση Οβιέδο) που ισχύει στην Ελλάδα υπερισχύοντας του κοινού δικαίου (ν. 2619/1998) (άρθρο 5 παρ. 1)
  • Στον ν. 2071/1992 (Εκσυγχρονισμός και Οργάνωση του Συστήματος Υγείας (άρθρο 47 παρ. 2)
  • Στον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (ν. 3418/2005) που επανέλαβε τις ρυθμίσεις της Σύμβασης του Οβιέδο και ρύθμισε διεξοδικότερα τα ζητήματα της συναίνεσης και ενημέρωσης του ασθενούς (άρθρα 11 και 12)
  • Στο άρθρο 308 παρ. 3 Ποινικού Κώδικα
  • Στο Σύνταγμα (άρ. 2§1, 5§1, 9§1 εδ. β)

H Σύμβαση του Οβιέδο έχει αυξημένη τυπική ισχύ και καθιερώνει τη συναίνεση ως αυτοτελές δικαίωμα. Συνεπώς, για κάθε περιορισμό της απαιτείται ειδική αιτιολογία. Δεν μπορεί, λοιπόν, να διενεργηθεί επέμβαση στο σώμα του προσώπου, παρά τη θέλησή του. Αυτό θα ήταν αντίθετο στην αρχή της ανθρώπινης αξίας και θα αποτελούσε προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Άλλωστε, σύμφωνα με το άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος «Tα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει.»

Αναμένοντας το εμβόλιο για τον COVID-19, το ζήτημα της υποχρεωτικότητας ή μη του εμβολιασμού καθίσταται πιο επίκαιρο από ποτέ

«Υποχρεωτικότητα» είναι νοητή μόνον ως μέτρο περιορισμού -αποκλειστικά- της ελευθερίας της κίνησης για λόγους δημόσιας υγείας, κατά το Σύνταγμα και την Ε.Σ.Δ.Α. Αυτό, πρακτικά, σημαίνει ότι όσοι επιλέξουν να μην εμβολιασθούν, επιτρέπεται να περιορισθούν στην κίνησή τους με μέτρα όπως π.χ. η καραντίνα (τα οποία, βέβαια, υπόκεινται στην αρχή της αναλογικότητας και δεν θα πρέπει να συνεχίζονται αν η πανδημία υποχωρήσει) (https://www.syntagmawatch.gr/ask-a-question/borei-na-epivlithei-me-apofasi-tou-ypourgou-ygeias-meta-apo-gnomi-tis-eedy-ypoxreotikotita-emvoliasmou/)

Ωστόσο, δεδομένου ότι ορισμένοι περιορισμοί σε θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα είναι αναγκαίοι για την προστασία της υγείας και ότι η προστασία της δημόσιας υγείας είναι διαχρονικά συνυφασμένη με τον περιορισμό θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών, υπάρχει και η αντίθετη άποψη.

Συγκεκριμένα, κατά το άρθρο 26 της Συμβάσης του Οβιέδο: «Δεν τίθενται περιορισμοί στην άσκηση των δικαιωμάτων και προστατευτικών διατάξεων της παρούσας Σύμβασης πλην όσων ορίζονται δια νόμου και είναι αναγκαίοι σε μια δημοκρατική κοινωνία προς το συμφέρον της δημόσιας ασφάλειας, την πρόληψη του εγκλήματος, την προστασία της δημόσιας υγείας ή την προστασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων.». Σύμφωνα με άλλη άποψη, για λόγους δημόσιας υγείας επιτρέπονται οι αναγκαστικοί εμβολιασμοί, ώστε να μην εξαπλωθεί μεταδοτική νόσος. Αποτελεί, λοιπόν, αυτό εξαίρεση από το προαναφερθέν άρθρο του Συντάγματος (7 παρ. 2);

Σύμφωνα με την άποψη αυτή, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός για λόγους δημόσιας υγείας δεν αποτελεί πραγματική εξαίρεση από το δικαίωμα, αλλά πρόκειται για στάθμιση της ασυμβίβαστης μεταξύ τους προστασίας διαφόρων φορέων δικαιωμάτων (βλ. αναλυτικά σε: Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη, Το Δημόσιο Δίκαιο της Υγείας).

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Η παραπομπή της υπόθεσης Vavřička and others v. the Czech Republic (no.47621/13) (συνέπειες της άρνησης συμμόρφωσης με την τσεχική νομοθεσία περί υποχρεωτικού εμβολιασμού) στο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του Ε.Δ.Δ.Α. είναι ενδεικτική της πολυπλοκότητας του θέματος. Ενώ η ενδεχόμενη ανακάλυψη του εμβολίου για τον COVID-19 θα συνεπάγεται την υποχρέωση των κρατών να το θέσουν στη διάθεση όσων υπάγονται στη δικαιοδοσία τους, τι θα συμβεί με εκείνους που δεν θα είναι διατεθειμένοι να εμβολιαστούν;

Αν και η συγκεκριμένη υπόθεση αφορά τις συνέπειες από την άρνηση γονέων να εμβολιάσουν τα παιδιά τους με βάση την τσεχική νομοθεσία, η απόφαση σίγουρα θα αποτελέσει οδηγό για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το Ε.Δ.Δ.Α. θα αποφανθεί για το συγκεκριμένο ζήτημα, αφού ένα από τα Τμήματά του αποφάσισε να παραιτηθεί υπέρ του Τμήματος Ευρείας Συνθέσεως. Μια τέτοια παραίτηση λαμβάνει χώρα όταν μια υπόθεση «εγείρει σοβαρό ζήτημα ως προς την ερμηνεία της Σύμβασης ή των Πρωτοκόλλων της ή εάν η επίλυση ενός ζητήματος μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με προηγούμενη απόφαση του Δικαστηρίου» (αρ. 30 Ε.Σ.Δ.Α.).

Η συζήτηση της υπόθεσης έλαβε χώρα την 1η Ιουλίου και η απόφαση αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον. Δεδομένου ότι ξεκίνησε πολύ πριν την εμφάνιση του COVID-19, είναι εξαιρετικά σημαντικό να δούμε τον πιθανό αντίκτυπο της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης στο σκεπτικό του Δικαστηρίου. Αξίζει να σημειωθεί πως οι δικαστές έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον υποβάλλοντας 18 ερωτήσεις μετά το τέλος των αγορεύσεων.

Θα πρέπει να τονιστεί πως σε προηγούμενες υποθέσεις (βλ. Solomakhin v. Ukraine) το Ε.Δ.Δ.Α. έκρινε πως η παρέμβαση στη σωματική ακεραιότητα μέσω εμβολιασμού μπορεί να δικαιολογηθεί για λόγους δημόσιας υγείας και από την ανάγκη ελέγχου της εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών. Επιπλέον, το ιατρικό προσωπικό είχε ελέγξει την καταλληλότητα του συγκεκριμένου ατόμου για εμβολιασμό πριν από την πραγματοποίησή του, γεγονός που -κατά το δικαστήριο- υποδηλώνει ότι είχαν ληφθεί οι απαραίτητες προφυλάξεις για να διασφαλιστεί ότι η ιατρική παρέμβαση δεν θα τον βλάψει σε βαθμό που θα διαταρασσόταν η ισορροπία μεταξύ της σωματικής ακεραιότητάς του και της ανάγκης προστασίας της δημόσιας υγείας.

Επίλογος

Το υπό συζήτηση θέμα αποτελεί ζήτημα με πολύ σημαντικές πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις

Το υπό συζήτηση θέμα αποτελεί ζήτημα με πολύ σημαντικές πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Συνεπώς, αναμένουμε να δούμε αφενός πώς θα εφαρμοστεί η διάταξη του ν. 4675/2020 περί υποχρεωτικού εμβολιασμού και αφετέρου, τι επίδραση θα έχει στην εφαρμογή αυτή (αλλά και στην εφαρμογή ανάλογης νομοθεσίας κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης) η αναμενόμενη απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης του Ε.Δ.Δ.Α.