Με καινούρια γνωστικά αντικείμενα να προκύπτουν συνεχώς και τα ήδη υπάρχοντα να μετασχηματίζονται, για να προσαρμοστούν στις ανάγκες της σύγχρονης πραγματικότητας, οι απαιτήσεις που καλείται να καλύψει ένας νέος δικηγόρος μοιάζουν συχνά ακατόρθωτες. Η επίγνωση αυτών των απαιτήσεων και η σωστή προετοιμασία και προσαρμοστικότητα σε έναν κόσμο που δε μένει πια ποτέ στατικός είναι ο μόνος τρόπος που μπορεί να συμπορευτεί με την επιτυχία.
Είναι αδιαμφισβήτητο, απλό και αρκετά απογοητευτικό. Τελειώνοντας τη Νομική δεν είσαι δικηγόρος. Όχι επειδή απομένει το στάδιο της άσκησης. Ούτε επειδή δεν έχεις αποκτήσει εργασιακή εμπειρία. Παίζουν οπωσδήποτε και αυτά σημαντικότατο ρόλο, όπως σε όλα τα επαγγέλματα, στα οποία ολοκληρώνοντας το πτυχίο χρειάζεσαι πολύ δρόμο ακόμα, για να προχωρήσεις από τη θεωρία στην πράξη. Απλώς, ειδικά με το νομικό επάγγελμα, τα πράγματα είναι ακόμη πιο σύνθετα.
Τελειώνοντας τη Νομική έχεις μάθει -και έχεις κατανοήσει στην καλύτερη περίπτωση- τα κυριότερα σημεία των κλάδων δικαίου. Η δικηγορία, όμως, σε όποια μορφή και αν επιλεγεί, απαιτεί πολλά ακόμη προσόντα. Πάντα απαιτούσε και πάντα θα υπάρχει ένας βασικός κορμός ικανοτήτων που πρέπει κανείς να αναπτύξει, για να πετύχει.
Στο συνεχώς μεταβαλλόμενο, όμως, πλαίσιο, μέσα στο οποίο ο δικηγόρος του σήμερα καλείται να προσαρμοστεί και να εξελιχθεί, έχουν προστεθεί αρκετές επιπλέον δεξιότητες που ξεφεύγουν από τα στενά όρια της νομικής παιδείας. Η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας, η πολυπλοκότητα των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων και η απαίτηση για εξειδίκευση έχουν διαμορφώσει αλλιώς πλέον τη σύγχρονη δικηγορία.
Η ευχέρεια με τις δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογία, οι διαπραγματευτικές και οργανωτικές ικανότητες και η κατανόηση των οικονομικών στοιχείων και των επιχειρησιακών στόχων αποτελούν δεξιότητες που χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης στην αγορά εργασίας. Αυτός είναι και ο λόγος που ποικίλα μεταπτυχιακά προγράμματα και σεμινάρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό δίνουν έμφαση σε γνωστικά πεδία, όπως το management, business economics, data analytics και negotiation.
Είναι σίγουρα παρακινδυνευμένο να επιχειρήσουμε τη συγγραφή μιας συνταγής επιτυχίας για δικηγόρους. Η επιτυχία είναι ένα σύνολο παραγόντων, πολλοί εκ των οποίων παραμένουν άγνωστοι. Το σίγουρο είναι, όμως, ότι οι απαιτήσεις έχουν μεγαλώσει, είναι ευρύτερες και αποτελούν έναν ιδιαίτερο συνδυασμό εξειδικευμένων και γενικότερων γνώσεων, παραδοσιακών και αναδυόμενων.
Οι παραδοσιακές -και πάντα απαραίτητες- δεξιότητες του δικηγόρου
Ομαδικό πνεύμα. Η ικανότητα να εργάζεται κανείς σε μια ομάδα και να μπορεί να συμβάλλει στην επιτυχία της πέρα από την ατομική του προβολή είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε εργασία. Η ενσυναίσθηση και ο σεβασμός των απόψεων και των αναγκών των υπολοίπων μελών της ομάδας είναι στοιχεία που γίνονται ακόμη σημαντικότερα στα σημερινά πλαίσια, όπου η ατομική δικηγορία έχει σε μεγάλο βαθμό δώσει τα ηνία στις δικηγορικές εταιρείες, στις οποίες οι υποθέσεις αναλαμβάνονται συχνά από περισσότερους δικηγόρους με εμπειρία σε διαφορετικά γνωστικά πεδία.
Πρωτοβουλία και ανεξαρτησία. Η αποφασιστικότητα και η λήψη πρωτοβουλιών είναι βασικά χαρακτηριστικά της μάχιμης δικηγορίας που δυστυχώς ελάχιστα αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της άσκησης.
Δημιουργική σκέψη. Κάθε πρόβλημα έχει τη λύση του, η οποία όμως δεν είναι πάντα μία ούτε προφανής. Η δημιουργική σκέψη που αναπτύσσεται με την εργασιακή εμπειρία αλλά και τη γενικότερη καλλιέργεια δίνει τη δυνατότητα στον δικηγόρο να ανακαλύψει νέες προσεγγίσεις και να σκεφτεί πέρα από τα τετριμμένα.
Αποτελεσματική γραπτή και προφορική επικοινωνία. Κάθε δικηγόρος έχει το δικό του στυλ γραφής, όμως η ευχέρεια στην αποδοτική παρουσίαση των ισχυρισμών, η σαφήνεια και η οργανωμένη δομή είναι οι άξονες, γύρω από τους οποίους κινείται η γραπτή επικοινωνία στο νομικό επάγγελμα. Επιπλέον, οι δεξιότητες προφορικής επικοινωνίας είναι από τα πιο ζωτικά στοιχεία της δουλειάς του δικηγόρου, ειδικά στη δικαστηριακή δικηγορία.
Εργασία υπό πίεση. Το νομικό επάγγελμα είναι συνυφασμένο με τις αυστηρές προθεσμίες και την πίεση του χρόνου. Η δυνατότητα συγκέντρωσης και έγκαιρης ολοκλήρωσης κάθε καθήκοντος μαζί με την καλή διαχείριση του χρόνου απαιτούνται σε οποιαδήποτε καριέρα στον νομικό κλάδο.
Κατανόηση των άλλων. Η δικηγορία είναι πρώτα από όλα μια υπηρεσία προς τον πελάτη, η οποία μπορεί να γίνει σωστά και ολοκληρωμένα μόνο αν συνεπάγεται την ενεργητική ακρόαση και την κατανόηση των ανησυχιών κάθε ανθρώπου.
Προσοχή στη λεπτομέρεια. Είτε πρόκειται για τον έλεγχο μιας σύμβασης είτε για την ανεύρεση κάποιου αποδεικτικού στοιχείου, η προσήλωση στη λεπτομέρεια μπορεί να κάνει τεράστια διαφορά, τόση όση απόσταση χωρίζει την εγκυρότητα από την ακυρότητα ενός εγγράφου.
Ερευνητικές δεξιότητες. Πρόκειται για ένα προσόν που θα μπορούσε να αναπτυχθεί ακόμα και στο περιβάλλον της θεωρητικής εκπαίδευσης του πανεπιστημίου, αν και στην Ελλάδα μένει εν πολλοίς σε εμβρυακό στάδιο κατά τη διάρκεια της φοίτησης. Από την ενδελεχή έρευνα των στοιχείων μιας υπόθεσης μέχρι την ανεύρεση της ισχύουσας νομοθεσίας και νομολογίας, η εργασία του δικηγόρου δεν στερείται ποτέ διαβάσματος!
Οι νέες -ακόμα πιο απαραίτητες- μοντέρνες δεξιότητες
Εξοικείωση με την τεχνολογία. Ο κλάδος του legal tech αποτυπώνει απλώς αυτό που συμβαίνει σε όλα τα επαγγέλματα στη σύγχρονη εποχή. Η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί ολοένα και περισσότερο μέρος της εργασιακής καθημερινότητας και αυτός ο ρόλος μόνο να μεγαλώσει μπορεί τα επόμενα χρόνια.
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης (CEDEFOP), 4 στις 10 θέσεις εργασίας στην ΕΕ θα μετασχηματιστούν σημαντικά υπό την επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης και του ψηφιακού μετασχηματισμού, ενώ σύμφωνα με έρευνα του Institute for the Future και της Dell Technologies το 85% των θέσεων εργασίας που θα υπάρχουν το 2030 δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμα.
Στο νομικό επάγγελμα, η πρόοδος της τεχνολογίας οδηγεί σε αυτοματοποιημένες διαδικασίες, όπως για παράδειγμα στον έλεγχο συμβάσεων, σε μεγαλύτερη ευκολία στην έρευνα και σε καλύτερη οργάνωση και διαχείριση μεγάλων όγκων δεδομένων. Τα Big Data Analytics, η ευχέρεια χρήσης εξελιγμένων προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης και η διαχείριση της γνώσης μέσω τεχνολογικών εργαλείων είναι δεξιότητες που προς το παρόν αποτελούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά εργασίας, όμως πολύ σύντομα θα είναι απλώς βασικά προαπαιτούμενα για κάθε θέση.
Τα Big Data Analytics και η ευχέρεια χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης είναι δεξιότητες που προς το παρόν αποτελούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην αγορά εργασίας, όμως πολύ σύντομα θα είναι απλώς βασικά προαπαιτούμενα για κάθε θέση
Project Management. Οι σύγχρονες επιχειρήσεις απαιτούν γνώσεις project management από όλους τους εργαζόμενους σε διάφορες θέσεις και βαθμίδες. Η ικανότητα σχεδιασμού, οργάνωσης και καθορισμού της αρχής, της μέσης και του τέλους μιας νομικής διαδικασίας, σε συνδυασμό με την ενεργή παρακολούθησή της, την χαρτογράφηση των κυριότερων σημείων της και τη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος και του προϋπολογισμού πρέπει να συνάδουν με το ευρύτερο επιχειρηματικό μοντέλο και να διέπουν την εργασία κάθε δικηγόρου, αλλά κυρίως των in-house νομικών τμημάτων μεγάλων εταιρειών. Η τάση πλέον είναι να απαιτείται η μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα, αξία και διαφάνεια σε κάθε επιμέρους βήμα μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής και αυτό δεν θα μπορούσε να μην βρίσκει εφαρμογή και στις νομικές υπηρεσίες.
Γνώσεις οικονομικών. Άλλη μία δεξιότητα που είναι επιτακτική στους in-house δικηγόρους, αλλά και σε κάθε δικηγόρο που ασχολείται με το εμπορικό δίκαιο. Με δεδομένο, μάλιστα, ότι το εμπορικό δίκαιο συνυπάρχει πλέον με όλους τους τομείς του δικαίου, οι βασικές γνώσεις οικονομικών και λογιστικής δεν είναι, όπως παλαιότερα, προαιρετικά εφόδια, για να μετατραπεί ο νομικός σε επιχειρηματικό σύμβουλο, αλλά απαραίτητες βάσεις που τον βοηθούν να κατανοήσει την εμπορική πλευρά κάθε υπόθεσης και να την εντάξει στο ευρύτερο πλαίσιο, στο οποίο εμφανίζεται.
Δικαιικοί κλάδοι, όπως το εταιρικό δίκαιο, το φορολογικό δίκαιο, το δίκαιο των συμβάσεων, το τραπεζικό δίκαιο, το δίκαιο της κεφαλαιαγοράς και το δίκαιο προστασίας του καταναλωτή, απαιτούν βαθιά κατανόηση οικονομικών εννοιών που δεν περιλαμβάνονται στη νομική παιδεία με την κλασική σημασία της λέξης. Ο κλάδος του Δικαίου και Οικονομικών μπορεί να εμφανίστηκε με τη Σχολή του Σικάγο αρκετές δεκαετίες πριν, όμως πλέον η διεπιστημονική αυτή προσέγγιση δεν αποτελεί μια ακαδημαϊκή ενασχόληση, αλλά τυγχάνει ευρείας εφαρμογής στην καθημερινή νομική πραγματικότητα.
Επιχειρηματική σκέψη. Σε έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς, το νομικό επάγγελμα δεν μπορεί να παραμένει στατικό ούτε έξω από τις ανάγκες της επιχείρησης, με την οποία συμπορεύεται. Είτε πρόκειται για τη δημιουργία μιας εξειδικευμένης υπηρεσίας είτε για το άνοιγμα σε μια νέα αγορά, ο δικηγόρος μπορεί να λειτουργήσει και ως συντελεστής του επιχειρείν, ειδικά όταν εργάζεται σε νομικό τμήμα επιχείρησης, όπου οφείλει να την καθοδηγεί και να ασκεί προληπτική νομική εποπτεία σε συνδυασμό με παροχή καινοτόμων προτάσεων.
Η κατανόηση εκ μέρους του δικηγόρου του τρόπου, με τον οποίο λειτουργεί μια επιχείρηση, και των αναγκών της, για να παραμείνει κερδοφόρα και στο επίκεντρο των εξελίξεων, αποτελεί μια αναγκαία προοπτική. Παράγοντες, όπως η ανάλυση κόστους-οφέλους, η ανάληψη κινδύνων, η ευελιξία στις αποφάσεις, η παρακολούθηση των διεθνών τάσεων, η μελέτη του ανταγωνισμού, το χτίσιμο του brand και η αξιολόγηση πολλών και ετερόκλητων πληροφοριών, είναι σύμφυτοι με την επιχειρηματική πρακτική και πλέον καθορίζουν και τη νομική της πλευρά.
Παράγοντες, όπως η ανάλυση κόστους-οφέλους, η ανάληψη κινδύνων, η ευελιξία, η μελέτη του ανταγωνισμού και το χτίσιμο του brand, είναι σύμφυτοι με την επιχειρηματική αλλά πλέον και τη νομική πρακτική
Συναισθηματική νοημοσύνη. Η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί έναν όρο-ομπρέλα που περιλαμβάνει επιμέρους δεξιότητες, όπως την προσαρμοστικότητα σε νέες καταστάσεις, την κατανόηση των αναγκών των άλλων, τη σαφή και αποτελεσματική έκφραση σκέψεων και συναισθημάτων.
Έτσι, ουσιαστικά συνοψίζει τις προηγούμενες δεξιότητες και, εφόσον υπάρχει σε υψηλό βαθμό, μπορεί να προάγει τον δικηγόρο σε έναν αξιόπιστο σύμβουλο που είναι ανοιχτός σε νέες ιδέες, δείχνει αληθινό ανθρώπινο ενδιαφέρον και μπορεί να αντιληφθεί τις εύθραυστες ισορροπίες στις διαπροσωπικές επαγγελματικές σχέσεις. Υπό αυτή την έννοια, αποτελεί τόσο μια γενικότερη ικανότητα που πρέπει να διαποτίζει κάθε ενέργεια στο νομικό επάγγελμα, όσο και μια ειδικότερη δεξιότητα που μπορεί να αποτελέσει το κλειδί σε νομικές διαδικασίες, όπως η διαμεσολάβηση και οι διαπραγματεύσεις στις συναλλαγές.
Brand building. Ίσως αυτή η ορολογία του marketing να ακούγεται ξένη στα αυτιά ενός νομικού, όμως αυτή είναι η νέα πραγματικότητα που επιβάλλει να αξιοποιούμε μεθοδολογίες και αρχές από διάφορα γνωστικά αντικείμενα, ώστε να είμαστε σωστοί στη δουλειά μας. Ο δικηγόρος είναι κομμάτι της επιχείρησης, στην οποία δουλεύει, ακόμα και όταν δουλεύει ατομικά, όπου επιχείρηση είναι ο ίδιος ο εαυτός του. Το networking και η οικοδόμηση του προσωπικού (ή του εταιρικού) brand είναι μια εξίσου σημαντική διεργασία με την απόκτηση γνώσεων και εργασιακής εμπειρίας.
Η δημιουργία ενός έγκριτου, σοβαρού και ολοκληρωμένου online προφίλ αποτελεί σήμερα αυτό που πριν κάποια χρόνια ήταν η σύνταξη του βιογραφικού σημειώματος και η αποστολή του σε πιθανούς ενδιαφερόμενους. Παράλληλα, η προσέλκυση συνεργασιών σπανίως γίνεται πλέον με την επιθετική διαφήμιση και την άγρα πελατών. Η προώθηση προς τα έξω της βαθιάς γνώσης, εμπειρίας και εξειδίκευσης σε έναν τομέα έρχεται με δημοσιεύσεις, παρουσιάσεις, συμμετοχές σε συνέδρια και γενικά με τη συμβολή του κάθε νομικού στη συλλογική γνώση. Οι τακτικές έμμεσου marketing, όπως το content marketing, βοηθούν στην εδραίωση μιας σταθερής φήμης, κάτι που είναι ένας από τους πολλούς πυλώνες που πρέπει να φροντίζει ο δικηγόρος του σήμερα.
Συμπερασματικά
Η βαθιά νομική γνώση, η εμπειρία και η εξειδίκευση σε έναν συγκεκριμένο δικαιικό κλάδο είναι οπωσδήποτε ο ένας πυλώνας που καθορίζει την επαγγελματική ανέλιξη στη νομική αγορά εργασίας. Από την άλλη, όσο παράδοξο και αν ακούγεται αυτό, απαιτείται ταυτόχρονα μια γενικότερη άποψη στο οικονομικό και επιχειρηματικό γίγνεσθαι με γνώσεις χρηματοοικονομικών, εταιρικής διακυβέρνησης, marketing, management και τεχνολογίας.
Είναι αυτό που εύγλωττα έχει χαρακτηριστεί ως σχήμα Τ, ως συνδυασμός δηλαδή οριζόντιων και κάθετων γνώσεων. Πρόκειται για έναν στόχο που είναι δύσκολος να επιτευχθεί και για τον οποίο η προσπάθεια δεν σταματά ποτέ. Η επιλογή της κατάλληλης εκπαίδευσης μετά το πτυχίο μαζί με το συνεχές προσωπικό διάβασμα και την εργασιακή πρακτική είναι ο μοναδικός δρόμος προς αυτή την κατεύθυνση.
Δρ. Έλενα Κολτσάκη, Δικηγόρος-Διαμεσολαβήτρια, Ακαδημαϊκή Διευθύντρια MSc Business for Lawyers και Αdjunct Professor στο Alba Graduate Business School, The American College of Greece
-Ποιες γνώσεις πρέπει να έχει ένας δικηγόρος, για να είναι σε θέση να αντιληφθεί τις ανάγκες των πελατών του στα πλαίσια της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας;
Νομική επιστήμη και διοίκηση επιχειρήσεων βιώνουν ανέκαθεν μια σχέση έντονης αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Oι πελάτες/επιχειρηματίες είναι επομένως απαραίτητο να υποστηρίζονται από δικηγόρους και νομικούς συμβούλους που κατανοούν την πρακτική διάσταση και τις αυξημένες απαιτήσεις της καθημερινής επιχειρηματικής τους δραστηριότητας.
Για να αντιληφθούν, όμως, τις ανάγκες των πελατών τους και του εμπορικού κόσμου, οι επαγγελματίες του νομικού κλάδου χρειάζονται στέρεη θεωρητική κατάρτιση καθώς και πρακτική προσέγγιση σε ειδικότερα οικονομικά και χρηματοοικονομικά θέματα, σχετιζόμενα με τις καθημερινές λειτουργίες μίας επιχείρησης. Χρειάζονται γνώση που να προέρχεται από την πράξη και από την αντιμετώπιση προκλήσεων των σύνθετων ζητημάτων που αναφύονται διαρκώς στο σύγχρονο εμπορικό περιβάλλον. Επιπλέον, χρειάζονται ειδικές δεξιότητες διαχείρισης συγκρούσεων καθώς και ικανότητες συνεργασίας και, το κυριότερο, ηγεσίας.
Για να παρέχει αποτελεσματικά τις υπηρεσίες του στον επιχειρηματικό κόσμο, ο δικηγόρος του μέλλοντος θα πρέπει να διαθέτει το σύνολο των δεξιοτήτων που συνδυάζουν τη νομική κατάρτιση με την εξειδίκευση σε γνώσεις οικονομικών, προκειμένου να μπορεί να ανταποκρίνεται με συνέπεια και επαγγελματισμό στη διαρκώς μεταβαλλόμενη εμπορική πραγματικότητα τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.
-Εκτός από τις εξειδικευμένες γνώσεις οικονομικών, ποια ευρύτερα εφόδια είναι απαραίτητα, για να πετύχει ένας δικηγόρος στο σημερινό ανταγωνιστικό περιβάλλον;
Μπορεί να ζούμε και να εργαζόμαστε σε μια εποχή και ένα πλαίσιο διαρκούς ανατροπής, ωστόσο τα αιτήματα των σύγχρονων επιχειρήσεων και πελατών από τους δικηγόρους είναι σταθερά και διαχρονικά. O σύγχρονος δικηγόρος πρέπει να προτείνει λύσεις και να διαβλέπει ευκαιρίες. Το κυριότερο, να μπορεί να βλέπει πέρα από τα καθιερωμένα, να σκέφτεται δημιουργικά, να είναι καινοτόμος. Και ακόμη, να ξανασχεδιάζει, να βελτιώνει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες του.
Ο δικηγόρος πρέπει να συμβουλεύει τον πελάτη του κατάλληλα, προκειμένου να βρίσκει λύσεις άμεσες, οικονομικά συμφέρουσες, εμπορικά έξυπνες και κυρίως νομικά ασφαλείς τόσο στο δικαστικό όσο και στον εξωδικαστικό τομέα. Υπό αυτό το πρίσμα, ο δικηγόρος πρέπει να είναι εξοικειωμένος και με την τεχνολογία, ώστε να μπορεί να προσφέρει στους πελάτες του πρόσβαση στην πληροφορία και αυτοί, με τη σειρά τους, να παίρνουν τις σωστές αποφάσεις μέσα σε ένα σύνθετο και πολύπλοκο περιβάλλον.
Άρα, το τρίπτυχο εξειδίκευση – διαρκής γνώση – εκπαίδευση δείχνει τον δρόμο για τους δικηγόρους, ώστε να επιτύχουν στο σύγχρονο ανταγωνιστικό περιβάλλον και να λύνουν με ασφάλεια και ταχύτητα τα προβλήματα των πελατών τους. Σε αυτό το πλαίσιο ίσως το χρησιμότερο και πλέον απαραίτητο προσόν, που απηχεί το πνεύμα της εποχής, είναι η μαθησιακή ευελιξία, δηλαδή η ικανότητα να μαθαίνεις, να ξεμαθαίνεις και να ξαναμαθαίνεις, η οποία εφοδιάζει τους ηγέτες με τις δεξιότητες να αντεπεξέρχονται σε κάθε μορφής προκλήσεις των σύγχρονων καιρών.