Πώς διαμορφώνεται το ψηφιακό μέλλον στην Ε.Ε.; Τα πρώτα βήματα, οι συντονισμένες πρωτοβουλίες από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Καινοτομίας και την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου και η «Λευκή Βίβλος» που διαμορφώνουν τον «ψηφιακό χάρτη» για την AI σε επίπεδο κρατών-μελών
Όταν κάποιος μου ζητά να μιλήσω για την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) μου έρχεται στο μυαλό η εικόνα ενός καλειδοσκόπιου. Τόσα σχήματα, στρώματα, χρώματα, διαφορετικά επίπεδα και προοπτικές, εναλλαγή, συνδυασμός, σύγκλιση. Νιώθω σαν την Αλίκη στην καλειδοσκοπική χώρα των θαυμάτων της ΤΝ. Βρίσκω συναρπαστικές τις τεχνολογίες αυτού που χαρακτηρίζουμε ως Τεχνητή Νοημοσύνη. Γιατί; Για τη δυνατότητά τους να μας οδηγήσουν στην αλήθεια. Αλλά «ποια είναι η «αλήθεια», στην οποία μπορεί να μας οδηγήσει η ΤΝ;», θα αναρωτηθεί εύλογα κάποιος.
Ποιανού αλήθεια; Για ποιον σκοπό; Αξίζει ο σκοπός αυτός και τι;
Μια συνεχώς αυξανόμενη και αλυσιδωτή αντίδραση ερωτήσεων αρχίζει να εναλλάσσεται και να αλληλοεπιδρά κάπου ανάμεσα στα «βασίλεια» της φιλοσοφίας, των μαθηματικών, της ψυχολογίας, της νευρολογίας, της μηχανικής, της γλωσσολογίας, των αλγορίθμων, της αιτιότητας, της συσχέτισης, του αυτοματισμού, της νομιμότητας, της ευθύνης κ.λπ. Από τον Άλαν Τούρινγκ και τη δοκιμή του στον Τζον Μακάρθι, στο νόμο του Moore, στο Deep Blue, το Google DeepMind, το AlphaGo και στις ανακαλύψεις που εξελίσσονται πλέον με πυρετώδη ταχύτητα, λόγω και της διαθεσιμότητας των απαραίτητων υποδομών.
Μηχανική Μάθηση (Machine Learning) (με όλες τις υπο-κατηγορίες, εποπτευόμενη, χωρίς επίβλεψη, ενισχυμένη μάθηση, κ.λπ.), Βαθιά Μάθηση (Deep Learning), Γενετικά Διαφορικά Δίκτυα (Generative Adversarial Networks – GANs), Νευρωνικά Δίκτυα (Neural Networks – NNs), Ενισχυμένη Τεχνητή Νοημοσύνη (Augmented Artificial Intelligence), Προκαταλήψεις (Bias), Ηθική (Ethics), επεξηγηματικότατα των συστημάτων ΤΝ, Προσομοιωμένη Ενσυναίσθηση (EmulatedEmpathy) και τόσες πολλές άλλες κατηγορίες τεχνολογίας και όροι που περιβάλλουν τον συναρπαστικό κόσμο της ΤΝ!
Παρά τις εξελίξεις, οι απαντήσεις σε πολλά από τα ερωτήματα, και δη σε θέματα ηθικής και ΤΝ, δεν είναι εύκολες. Σε πολλές περιπτώσεις, το «μαύρο κουτί» της ΤΝ, παραμένει κλειστό. Πολλά έχουν γραφτεί και πολλές αναλύσεις και έρευνες έχουν εκπονηθεί πάνω σε αυτά τα θέματα.
Άρχισα να ενδιαφέρομαι για τις τεχνολογίες ΤΝ, όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’90, είδα την τρομακτική και ταυτόχρονα συναρπαστική ταινία «Ο Εξολοθρευτής» (“Terminator”). Με τα χρόνια, λόγω της περιέργειας και της επιθυμίας μου να κατανοήσω καλύτερα αυτές τις τεχνολογίες, αποφάσισα να ξεκινήσω μια διδακτορική έρευνα με θέμα την ΤΝ και «ηθική από σχεδιασμό» στον τομέα της υγείας.
Ανέπτυξα ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χρήση τεχνολογιών ΤΝ, όταν εργαζόμουν ως νομικός και πολιτικός σύμβουλος στη Υποδιεύθυνση «Υγείας» της Γενικής Διευθύνσεως Έρευνας & Καινοτομίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ο σκοπός της χρήσης τεχνολογιών ΤΝ στον τομέα της υγείας είναι πιο ξεκάθαρος: να σωθούν ανθρώπινες ζωές. Πιστεύω, και έχει επίσης αποδειχθεί, ότι η συνεχώς εξελισσόμενη χρήση της ΤΝ και των σχετικών τεχνολογιών μπορεί να σώσει ζωές.
Σε επίπεδο Ε.Ε. μια σειρά πρωτοβουλιών έχει εξελιχθεί από το 2018 μέχρι σήμερα. οδηγώντας στην πρόσφατη Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Στρατηγική, τον Φεβρουάριο 2020
Σε επίπεδο Ε.Ε. μια σειρά πρωτοβουλιών έχει εξελιχθεί από το 2018 μέχρι σήμερα, οδηγώντας στην πρόσφατη Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Στρατηγική (Φεβρουάριος 2020) και την ανακοίνωση «Διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ε.Ε.». Η τελευταία εξετάζει, μεταξύ άλλων, την προσέγγιση της Ε.Ε. για την ΤΝ, υπό το πρίσμα της αριστείας και της εμπιστοσύνης σε αυτές τις τεχνολογίες. Επίσης, παρουσιάστηκε μια «Λευκή Βίβλος για την ΤΝ», η οποία τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση έως τα μέσα Ιουνίου 2020.
Ποιες είναι, όμως, οι πρωτοβουλίες που οδήγησαν σε αυτή τη Στρατηγική και τη «Λευκή Βίβλο»;
Τον Απρίλιο του 2018 δημοσιεύεται η «Ανακοίνωση για την τεχνητή νοημοσύνη», ως πρώτο βήμα για μια σειρά δράσεων που αποτελούν τη Στρατηγική για την ΤΝ για την Ευρώπη. Η Ανακοίνωση διαβιβάστηκε από την Επιτροπή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών.
Σε αυτήν, η ΤΝ ορίζεται ως εξής:
«Η Τεχνητή Νοημοσύνη (AI) αναφέρεται σε συστήματα που εμφανίζουν έξυπνη συμπεριφορά, αναλύοντας το περιβάλλον τους και αναλαμβάνοντας ενέργειες – με κάποιο βαθμό αυτονομίας – για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Τα συστήματα που βασίζονται σε AI μπορούν να βασίζονται αποκλειστικά σε λογισμικό, να ενεργούν στον εικονικό κόσμο (π.χ. βοηθοί φωνής, λογισμικό ανάλυσης εικόνων, μηχανές αναζήτησης, συστήματα αναγνώρισης ομιλίας και προσώπου) ή το AI μπορεί να ενσωματωθεί σε συσκευές υλικού (π.χ. προηγμένα ρομπότ, αυτόνομα αυτοκίνητα, μη-επανδρωμένα ιπτάμενα οχήματα (drones) ή εφαρμογές «Διαδικτύου των Πράγματων» (Internet of Things – IoT)».
Σύμφωνα με την Ανακοίνωση, η ευρωπαϊκή προσέγγιση για την ΤΝ βασίζεται σε τρεις πυλώνες:
- Ενίσχυση της τεχνολογικής και βιομηχανικής ικανότητας της Ε.Ε. και της απορρόφησης της ΤΝ από όλους τους τομείς της οικονομίας
- Προετοιμασία για κοινωνικοοικονομικές αλλαγές
- Εξασφάλιση κατάλληλου ηθικού και νομικού πλαισίου
Την περίοδο των συζητήσεων σχετικά με την Ανακοίνωση εργαζόμουν στην Υποδιεύθυνση της «Υγείας» και μου είχαν αναθέσει το φάκελο της ΤΝ. Ήταν μια πρωτοποριακή πρωτοβουλία και έπρεπε να διασφαλίσουμε ότι όλες οι βασικές έννοιες ήταν «αγκυροβολημένες» στο έγγραφο. Έλαβα το προσχέδιο εγγράφου και έπρεπε να εξασφαλίσω ότι οι πτυχές που σχετίζονται με τα ζητήματα που αντιμετωπίζαμε σε επίπεδο έρευνας για την υγεία, αντικατοπτρίζονταν σωστά στην Ανακοίνωση.
Ακολούθησε ένα άλλο σημαντικό ορόσημο: Το «Συντονισμένο Σχέδιο για την ΤΝ» για την Ευρώπη που παρουσιάστηκε τον Δεκέμβριο του 2018. Το Σχέδιο σηματοδότησε τη δέσμευση των Κρατών-Μελών να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να εργαστούν για την «ανάπτυξη και χρήση της ΤΝ στην Ευρώπη».
Με ικανοποίηση διαπίστωσα, λαμβάνοντας το προσχέδιο του εγγράφου, ότι οι προσπάθειες θα εντατικοποιούνταν με μεγαλύτερο συντονισμό και με καθορισμό συγκεκριμένων πρωτοβουλιών, σχετικών με τη δημιουργία ευρωπαϊκού χώρου δεδομένων, την ανάπτυξη του κατάλληλου ηθικού και νομικού πλαισίου, τον σχεδιασμό των απαραίτητων προτύπων για την υιοθέτηση της ΤΝ εντός της ψηφιακής ενιαίας αγοράς (DigitalSingle Market), την αντιμετώπιση της διαθεσιμότητας της απαραίτητης υποδομής, καθώς επίσης και την περαιτέρω δημιουργία και ενίσχυση εγκαταστάσεων υψηλής δυναμικότητας υπολογιστών (High Potential Computing – HPC), την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο κ.λπ.
Ο πρώτος πυλώνας εξετάζει την ανάγκη αφενός, για την ύπαρξη του κατάλληλου ύψους επενδύσεων και αφετέρου, για την ύπαρξη επενδύσεων, τόσο από ιδιωτικούς όσο και από δημόσιους φορείς σε βασικούς τομείς, ώστε να διασφαλιστεί η τεχνολογική και βιομηχανική πρόοδος της Ευρώπης στον τομέα της ΤΝ. Σε αυτόν τον πυλώνα γίνεται αναφορά στην ηγετική θέση της Ευρώπης, όσον αφορά την ερευνητική κοινότητα της ΤΝ, καθώς και στους επιχειρηματίες και τις νεοσύστατες επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας.
Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας – ΕΣΚ (European Innovation Council – EIC) στην πιλοτική του φάση, όπου και εργάζομαι, καθώς και μελλοντικά, υπό το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη», είναι σημαντικός για την στήριξη και χρηματοδότηση ρηξικέλευθων καινοτομιών που δημιουργούν αγορές στον τομέα της ΤΝ και των σχετικών τεχνολογιών.
Ο δεύτερος πυλώνας αντιμετωπίζει το χάσμα δεξιοτήτων, τη διασύνδεση μεταξύ της ψηφιοποίησης και της αγοράς εργασίας, την ανάπτυξη ταλέντων λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία και τη διεπιστημονικότητα.
Ο τρίτος πυλώνας ασχολείται με νομικές και δεοντολογικές πτυχές και υποδεικνύει ότι «για την ανάπτυξη και χρήση της ΤΝ είναι απαραίτητο ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης και υπευθυνότητας». Η νομική και η ηθική πτυχή είναι διακριτές αλλά αλληλένδετες. Η ηθική υπαγορεύει τις αρχές που μεταφράζονται και εφαρμόζονται στη συνέχεια μέσω ενός νομικού κειμένου/πλαισίου.
Στην περίπτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης, οι συζητήσεις για την ηθική είναι περίπλοκες και ένα μεγάλο ερώτημα είναι: Ποιανού ηθική θα πρέπει να ισχύει;
Στην περίπτωση της ΤΝ, οι συζητήσεις για την ηθική είναι περίπλοκες και ένα μεγάλο ερώτημα είναι: ποιανού ηθική θα έπρεπε να ισχύει; Από νομική άποψη, πτυχές όπως η ευθύνη στην περίπτωση π.χ. όπου μια λανθασμένη απόφαση ληφθεί από ένα σύστημα ΤΝ, εάν ένα σύστημα ΤΝ μπορεί να θεωρηθεί εφευρέτης, από σκοπιά πνευματικής ιδιοκτησίας, πώς τα συστήματα ΤΝ θα μπορούσαν να συμβάλλουν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε ένα δικαστήριο, την εφαρμογή (ή όχι) του ΓΚΠΔ κλπ.
Ενόψει της πληθώρας αναλύσεων και εγγράφων σχετικά με αυτό το ζήτημα, είναι προτιμότερο να αναφερθούμε σε μερικά παραδείγματα και πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ξεκινώντας από την Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου για την ΤΝ (High Level Expert Group on AI).
H Ομάδα αυτή δημιουργήθηκε τον Ιούνιο του 2018 και αποτελείται από 52 εμπειρογνώμονες, που περιλαμβάνουν εκπροσώπους από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο, πολίτες, καθώς και από τη βιομηχανία. Ο κύριος στόχος της Ομάδας είναι να παρέχει συμβουλές για την υποστήριξη της εφαρμογής της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ΤΝ. Δύο βασικά αποτελέσματα των διαβουλεύσεων και των εργασιών της προαναφερθείσας Ομάδας είναι:
- Οι «Κατευθυντήριες γραμμές δεοντολογίας για την ΤΝ», συνιστώντας και υποδεικνύοντας μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση για τα θέματα ΤΝ. Η ανάλυση βασίζεται στο ότι η ΤΝ πρέπει να είναι αξιόπιστη. Για το σκοπό αυτό, ένα σύνολο επτά βασικών απαιτήσεων παρουσιάζονται ως κατευθυντήριες αρχές για να μπορέσει ένα σύστημα ΤΝ να θεωρηθεί αξιόπιστο. Αυτές είναι:
- Ανθρώπινη αντιπροσωπεία και επίβλεψη
- Τεχνική αντοχή και ασφάλεια
- Προστασία της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων
- Διαφάνεια
- Πολυμορφία
- Μη διάκριση και δικαιοσύνη
- Κοινωνική και περιβαλλοντική ευημερία
- Ευθύνη
Ακολούθησε μια πιλοτική φάση, κατά την οποία εταιρείες και άλλοι φορείς δοκίμασαν εθελοντικά τη δυνατότητα εφαρμογής αυτών των οδηγιών σε ένα πραγματικό επιχειρηματικό περιβάλλον.
- Η «Πολιτική και οι επενδυτικές συστάσεις»: Βασιζόμενοι στις «Οδηγίες δεοντολογίας», η Ομάδα Εμπειρογνωμόνων Υψηλού Επιπέδου παρουσίασε 33 συστάσεις ως καθοδήγηση για μια «αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη για τη βιωσιμότητα, την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα, καθώς και για την σύγκληση – ενώ ενδυναμώνει, ωφελεί και προστατεύει τον άνθρωπο». Η πολιτική και οι επενδυτικές συστάσεις θα επιτρέψουν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στα κράτη-μέλη να επανεξετάσουν και να επικαιροποιήσουν αναλόγως τις δεσμεύσεις τους, όπως αντικατοπτρίζονται στο προαναφερθέν «Συντονισμένο Σχέδιο για την τεχνητή νοημοσύνη» για την Ευρώπη.
Άλλα παραδείγματα πρωτοβουλιών και μελετών σε επίπεδο Ε.Ε. περιλαμβάνουν: Τη δημιουργία της AI Alliance, ενός πανευρωπαϊκού φόρουμ, όπου συζητείται η ΤΝ και οι συνέπειες της χρήσεως των σχετικών τεχνολογιών, στο οποίο μπορεί να συμμετάσχει οποιοσδήποτε. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί ο δεοντολογικός χάρτης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αποτελεσματικότητα της δικαιοσύνης (CEPEJ) του Συμβουλίου της Ευρώπης, σχετικά με τη χρήση της ΤΝ σε δικαστικά συστήματα και το περιβάλλον τους, καθορίζοντας μια σειρά βασικών αρχών, όταν η ΤΝ χρησιμοποιείται σε δικαστικές διαδικασίες.
Περαιτέρω, αξιοσημείωτη είναι η έκθεση «Η ηθική της τεχνητής νοημοσύνης: Θέματα και πρωτοβουλίες» που εκπονήθηκε μετά από αίτημα της Ομάδας για το Μέλλον της Επιστήμης και της Τεχνολογίας (STOA) και την οποία διαχειρίζεται η Μονάδα Επιστημονικής Προοπτικής, στη Γενική Διεύθυνση Κοινοβουλευτικών Υπηρεσιών Έρευνας (EPRS) της Γραμματείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Μεταξύ των θεμάτων που προέρχονται από το Πρόγραμμα Ενισχυμένης Πιλοτικής Εργασίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας (EIC) 2020 είναι τα ακόλουθα: Στο πλαίσιο του FET Proactive χρηματοδοτικού μέσου προβλέπεται ένα θέμα αφιερωμένο στην Ανθρωποκεντρική ΤΝ (Human Centric AI) στην προσπάθειά του να εξετάσει την πιθανότητα περισσότερων αποδεικτικών στοιχείων – βασισμένη και επεξηγούμενη προσέγγιση αλγοριθμικών αποφάσεων μηχανικής μάθησης. Επίσης, ένα θέμα ΤΝ για εκτεταμένη κοινωνική αλληλεπίδραση, διερευνά τη σχέση μεταξύ μελλοντικών τεχνολογιών εικονικής πραγματικότητας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Τα ανωτέρω είναι μόνο τμήματα των πρωτοβουλιών, εκθέσεων και αναλύσεων, σε επίπεδο Ε.Ε. για την ΤΝ, η οποία διαπερνά τώρα σχεδόν κάθε πτυχή της ζωής μας.
Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφερθώ στα λόγια του Carl Sagan στο μυθιστόρημά του «Επαφή»:
«Είστε ένα ενδιαφέρον είδος. Ένα ενδιαφέρον μείγμα. Είστε ικανοί για τόσο όμορφα όνειρα, και τόσο φοβερούς εφιάλτες. Νιώθετε τόσο χαμένοι, τόσο αποκομμένοι, τόσο μόνοι, μόνο που δεν είστε. Δείτε, σε όλη μας την αναζήτηση, το μόνο πράγμα που βρήκαμε που κάνει το κενό μας να είναι ανεκτό, είναι ο ένας τον άλλο».
Ας χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τις τεχνολογίες ΤΝ για να δημιουργήσουμε τα πιο όμορφα όνειρα ο ένας για τον άλλο!
