Όταν ο P. Picasso δήλωνε ότι ‘η τέχνη ξεπλένει από την ψυχή τη σκόνη της καθημερινότητας’ (‘Art washes away from the soul the dust of everyday life’), δεν φανταζόταν ίσως ούτε ο ίδιος πόση αλήθεια θα κρυβόταν στα λόγια του, τα οποία τον τελευταίο μήνα, όπου η απομόνωση, ο αυτοπεριορισμός, η τηλεργασία και η κοινωνική αποστασιοποίηση είναι ίσως οι πιο συχνά διατυπωμένες λέξεις των ημερών. Και τούτο, γιατί, αν και μπορεί σύμφωνα με μια άλλη μεγάλη αλήθεια, αυτήν του μεγάλου συνθέτη – δημιουργού Γ. Καζαντζή ‘ο δημιουργός να χρειάζεται απομόνωση και μοναχισμό΄, ώστε να μπορεί ‘πολύ συχνά να ταξιδεύει στο βαθύτερο ή στον ανώτερο εαυτό του’ και να χαρίζει έτσι σε εμάς τους απλούς θνητούς έργα, με τα οποία μπορούμε να ξεπλένουμε την ψυχή μας από τη σκόνη της καθημερινότητας, εντούτοις θα πρέπει να παραδεxθούμε ότι η τέχνη είναι η υπογραφή των πολιτισμών και ως εκ τούτου υπάρχει αδήριτη ανάγκη πρόσβασης σε αυτήν.
Τούτο φάνηκε να αναγνώρισαν άμεσα εν μέσω κορονοϊού πολλοί δημιουργοί αλλά και φορείς πολιτισμού παρέχοντας τη δυνατότητα στο κοινό να ανακαλύψει σπουδαία έργα (τους) και να έχει πρόσβαση σε αυτά. Έτσι, μπορούμε πλέον με το πάτημα ενός πλήκτρου στον υπολογιστή μας να επισκεφθούμε αμέσως τα κορυφαία μουσεία και αίθουσες τέχνης του κόσμου, να περιηγηθούμε ψηφιακά σε εκθέσεις, να βρεθούμε στις μεγαλύτερες σκηνές τέχνης, οι οποίες προσφέρουν δωρεάν υλικό από τον μοναδικό τους πλούτο. Παράλληλα όμως, πέραν από την πρόσβαση στον πολιτισμό εν μέσω πανδημίας και καραντίνας αναδείχθηκε η σημασία και η αξία των νέων τεχνολογιών και στον τομέα της εκπαίδευσης. Σχολεία, πανεπιστημιακά ιδρύματα και άλλοι φορείς εκπαίδευσης, αλλά και μεμονωμένοι εκπαιδευτικοί, κατάφεραν σε σύντομο χρονικό διάστημα να εφαρμόσουν τρόπους και μεθόδους σύγχρονης/σε ταυτόχρονο χρόνο (live streaming) και ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης (e-learning).
Τι γίνεται όμως με την πνευματική ιδιοκτησία; Ποια τα ζητήματα που γεννώνται εν μέσω πανδημίας, τηλεργασίας, τηλεκπαίδευσης και πρόσβασης σε περιεχόμενο μέσω διαδικτύου;
1. Τηλεκπαίδευση
Ο κορωνοϊός Covid-19 δημιούργησε μια εξαιρετικά επείγουσα κατάσταση με την ταυτόχρονη απομόνωσή μας ως μέτρο πρόληψης και προστασίας της δημόσιας υγείας. Ταυτόχρονα έκανε περισσότερο αισθητή την ανάγκη μας για πρόσβαση στον πολιτισμό. Ελήφθησαν και λαμβάνονται συνεχώς μέτρα για την αντιμετώπιση κατεπειγόντων ζητημάτων που ανακύπτουν κατά το χρονικό διάστημα επέλευσης της πανδημίας. Εν μέσω αυτής της νέας έκτακτης κατάστασης, οι ψηφιακές τεχνολογίες αποδεικνύονται – τουλάχιστον σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό – σύμμαχος της κάλυψης αυτής της ανάγκης, καθώς συμβάλλουν όχι μόνον στον τρόπο παραγωγής αλλά και στον τρόπο διανομής δημιουργικού περιεχομένου, είτε είναι για την εκπαίδευση είτε είναι για την ψυχαγωγία μας.
Η νέα Οδηγία εκσυγχρονίζει τους κανόνες για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ώστε να συμβαδίζουν με τις εξελίξεις στην εκπαίδευση, την έρευνα και την πολιτιστική κληρονομιά
Αναφορικά με την εκπαίδευση, σύμφωνα με το α. 21 ν. 2121/1993 (αναπαραγωγή για διδασκαλία) επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, σύντομων αποσπασμάτων έργου ή τμημάτων σύντομου έργου ή έργου των εικαστικών τεχνών νομίμως δημοσιευμένου, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, στο μέτρο που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό, είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση. Η αναπαραγωγή πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή. Ωστόσο είναι ένα ζήτημα κατά πόσο η εν λόγω εξαίρεση εφαρμόζεται στην εξ αποστάσεως διδασκαλία. Το ερώτημα δε αυτό γίνεται ακόμη πιο έντονο εάν αναλογιστεί κανείς ότι η εν λόγω εξαίρεση αναφέρεται μόνον στην εξουσία της αναπαραγωγής, η οποία διαφέρει από εκείνη της παρουσίασης έργου στο κοινό, περίπτωση στην οποία εντάσσεται η διδασκαλία μέσω διαδικτύου, όπου ο εκπαιδευτικός κάνει χρήση ψηφιακών μέσων για τη διδασκαλία.
Η νέα Οδηγία 2019/790 για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά (Digital Single Market Directive) εκσυγχρονίζει τους κανόνες για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ώστε να συμβαδίζουν με τις εξελίξεις και τον τρόπο πρόσβασης των χρηστών σε επιγραμμικό περιεχόμενο, τόσο στους τομείς της εκπαίδευσης και της έρευνας, όσο και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στόχος είναι η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες χωρίς την προσβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η εξαίρεση, για παράδειγμα, της εξόρυξης κειμένων και δεδομένων θα προσφέρει στα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα τη δυνατότητα να αξιοποιούν τεχνολογίες αυτοματοποίησης για την ανάλυση μεγάλων συνόλων δεδομένων για επιστημονικούς σκοπούς με πλήρη ασφάλεια δικαίου, μεταξύ άλλων, όταν συμμετέχουν σε συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Με αυτόν τον τρόπο, θα στηριχθούν τα επιστημονικά επιτεύγματα και η επιστημονική καινοτομία, π.χ. διερεύνηση θεραπειών για ασθένειες ή νέων τρόπων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Η νέα εξαίρεση για εκπαιδευτικά ιδρύματα και εκπαιδευτικούς καλύπτει τις ψηφιακές διασυνοριακές χρήσεις περιεχομένου που προστατεύεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, μεταξύ άλλων και επιγραμμικά. Με αυτόν τον τρόπο, για παράδειγμα, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα μπορούν να καθιστούν διαθέσιμο, με ασφάλεια δικαίου, διδακτικό περιεχόμενο σε μαθητές εξ αποστάσεως σε άλλα κράτη μέλη μέσω του ασφαλούς ηλεκτρονικού τους περιβάλλοντος, π.χ. το ενδοδίκτυο (intranet) ενός πανεπιστημίου ή το εικονικό περιβάλλον μάθησης.
Μέχρι την ενσωμάτωση και δεδομένης της αβεβαιότητας που επικρατεί ως προς την εφαρμογή της ρύθμισης ενόψει της εξαιρετικής κατάστασης, φαίνεται ότι υπάρχει μια προσπάθεια επίλυσης των σχετικών ζητημάτων που γεννώνται, βασισμένης σε ρήτρες και όρους χρήσης στις εκάστοτε πλατφόρμες, ιστότοπους, κ.λπ.
2. Πολιτισμός και το παράδειγμα του ‘spotify’
Παράλληλα, η πανδημία οδήγησε στην ακύρωση θεατρικών παραστάσεων, μουσικών εκδηλώσεων (συναυλιών), παρουσιάσεων βιβλίων, κλπ. Πολλοί φορείς πολιτισμού αναγνωρίζοντας την ανάγκη του κοινού για πρόσβαση στον πολιτισμό στη δύσκολη αυτή περίοδο της απομόνωσης και της κοινωνικής αποστασιοποίησης, προσφέρουν δωρεάν πρόσβαση, μέσω των νέων τεχνολογιών, σε περιεχόμενο.
Αυτό γεννά ένα ακόμη ερώτημα, αυτό της ανταμοιβής των δημιουργών και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων, ενώ παράλληλα σε ό,τι αφορά στη μουσική υπάρχει ανησυχία αναφορικά με την τύχη του ελληνικού ρεπερτορίου, με τους αρμόδιους φορείς να κάνουν έκκληση στους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς, από τους οποίους οι αμοιβές διανέμονται βάσει playlists, να αυξήσουν το μερίδιο της εγχώριας μουσικής που εκπέμπουν.
Η τέχνη είναι η υπογραφή των πολιτισμών και, ως εκ τούτου, υπάρχει αδήριτη ανάγκη πρόσβασης σε αυτήν
Παράλληλα, δεν είναι λίγοι εκείνοι στη μουσική βιομηχανία, οι οποίοι προσπαθούν να βοηθήσουν τους καλλιτέχνες. Έτσι, ορισμένες εκδηλώσεις λαμβάνουν τελικά χώρα χωρίς ζωντανό κοινό και μεταδίδονται μέσω διαδικτύου ή, σε κάποιες περιπτώσεις, μεγάλες εταιρείες δωρίζουν το μερίδιο των εσόδων τους από κάθε μεταφόρτωση (download).
Με αφορμή το γεγονός αυτό και με δεδομένη την ακύρωση των μουσικών εκδηλώσεων, που οδήγησε στην κατάργηση, στην ουσία, μιας βασικής ροής εσόδων για έναν πολύ μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών, ξεκίνησε μια ηλεκτρονική αναφορά που δημοσιεύτηκε από τον μουσικό Evan Greer, ο οποίος ζήτησε από το Spotify να τριπλασιάσει τις τιμές του μόνιμα και να προσφέρει δωρεά ύψους 500.000 δολαρίων ($ 432.140) στο ταμείο Covid-19 της Sweet Relief, φιλανθρωπικό ίδρυμα με έδρα την Καλιφόρνια, το οποίο παρέχει οικονομική βοήθεια στους μουσικούς και τους εργαζόμενους στη βιομηχανία. Η αναφορά αυτή φαίνεται να απέδωσε και έτσι το Spotify δημιούργησε το Spotify Covid-19 Music Relief project, ένα Ταμείο Ανακούφισης, στο οποίο συμμετέχουν και άλλοι συνεργάτες (όπως οι MusiCares, PRS Foundation, Help Musicians, Unison Benevolent Fund).
Αν αναλογιστεί δε κανείς ότι τα ποσοστά streaming (μετάδοσης μέσω διαδικτύου) αυξήθηκαν ακόμη περισσότερο στα οπτικοακουστικά, τότε αντιλαμβάνεται τον καθοριστικό ρόλο που έχουν οι πλατφόρμες στην κρίσιμη αυτή περίοδο για τους καλλιτέχνες, τη δημιουργικότητά τους και, κατ’ επέκταση, την επιβίωσή τους.
3. Ενίσχυση της δημιουργικότητας
Η ανάγκη ενίσχυσης του πολιτισμού και των δημιουργικών τομέων αναγνωρίστηκε άμεσα τόσο στην ΕΕ όσο και στην Ελλάδα. Ενδεικτικές είναι πρωτοβουλίες, όπως αυτή του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD) με τη διοργάνωση τηλεσεμιναρίων (webinars) αναφορικά με τον αντίκτυπο αλλά και τις καινοτομίες και τον προγραμματισμό για την μετά-Covid-19 περίοδο στους τομείς του πολιτισμού.
Αντίστοιχα, αξιόλογες πρωτοβουλίες μπορεί να βρει κανείς και για το χώρο του βιβλίου τόσο στο εξωτερικό, όσο και στην Ελλάδα, όπου έχουν γίνει ιδιαίτερα σημαντικά βήματα προκειμένου να υπερκεραστούν στην πράξη τόσο οι τεχνικές δυσκολίες, όσο και τα κενά του νομοθετικού πλαισίου αναφορικά με την πνευματική ιδιοκτησία, για την εξασφάλιση των απαραίτητων εργαλείων για την παροχή της εκπαίδευσης, της πρόσβασης σε εκπαιδευτικό υλικό αλλά και την ψυχαγωγία.
Τέλος, το Υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε στις 16/03/20 την ‘ανάληψη πρωτοβουλιών για την παραγωγή πολιτισμού, κατά τη διάρκεια των έκτακτων μέτρων’ για την επιδημία. Στο πλαίσιο αυτών των πρωτοβουλιών, ζητείται η συστηματοποίηση και ανάπτυξη εναλλακτικών τρόπων παραγωγής Πολιτισμού, ώστε οι πολίτες να μην αποκοπούν από τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Παράλληλα ζητείται, μεταξύ άλλων, η εξεύρεση τρόπων πρόσβασης των πολιτών στο Πολιτισμό, ψηφιακά (είτε με χρέωση είτε χωρίς) και η προετοιμασία του πολιτιστικού υλικού, ώστε να ανεβεί στις ιστοσελίδες των φορέων του πολιτισμού.
Η νέα πραγματικότητα στην Covid-19 και στη μετά-Covid-19 εποχή και οι νέοι τρόποι δημιουργίας πολιτισμού αλλά και πρόσβασης σε αυτόν οδηγούν και σε ένα ακόμη μεγάλο ερώτημα με αφορμή τα λόγια του P.Picasso, σύμφωνα με τον οποίο: ‘Computers are useless. They can only give answers.’ (‘Οι υπολογιστές είναι άχρηστοι, μόνο απαντήσεις μπορούν να δώσουν’.) Πρόκειται για το ερώτημα εκείνο της σχέσης της τεχνητής νοημοσύνης με το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας και της δημιουργίας έργων εν γένει.
Μαρία Γ. Σινανίδου, Int. IP LL.M.
Certified Mediation Advocate, Δικηγόρος