Παρουσίαση της Συμφωνίας Εμπορίου και Συνεργασίας μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Ηνωμένου Βασιλείου

Βασίλειος Δημητρούκας, Δικηγόρος

«Αυτό που ονομάζουμε αρχή είναι συχνά το τέλος. Και το να φτάνει κανείς στο τέλος σημαίνει να κάνει μια αρχή. Το τέλος είναι το σημείο από το οποίο ξεκινάμε».

Με τον στίχο από το ποίημα «Little Gidding», που είναι το τέταρτο από τα «Τέσσερα Κουαρτέτα» του Τ. Σ. Έλιοτ –μια σειρά ποιημάτων που αναφέρονται στον χρόνο, στην ανθρωπότητα και τη σωτηρία– ολοκλήρωσε η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ursula van der Leyen, την ομιλία της μετά το τέλος των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΕΕ και ΗΒ και τη σύναψη της ΣΕΣ. Τα λόγια της αποτυπώνουν σχεδόν απόλυτα το βασικό γνώρισμα της ΣΕΣ, η οποία με τον τρόπο που συμφωνήθηκε φαίνεται να αποτελεί περισσότερο μια πλατφόρμα, πάνω στην οποία υπάρχει η φιλοδοξία να χτιστεί μια διασυνοριακή εταιρική σχέση μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ, παρά ένα «ταβάνι» τρεχουσών προσδοκιών.

Θεσμικό & Χρονικό Πλαίσιο Συμφωνίας Εμπορίου και Συνεργασίας

Την 1η Ιανουαρίου 2021, τέθηκε σε ισχύ η Συμφωνία Εμπορίου και Συνεργασίας (TCA – Trade & Cooperation Agreement, εφεξής ΣΕΣ) μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης (εφεξής ΕΕ) και του Ηνωμένου Βασιλείου (εφεξής ΗΒ). Η συνθήκη αυτή αντικατέστησε τους κανόνες της ενιαίας αγοράς στο Ηνωμένο Βασίλειο (με εξαίρεση τη Βόρεια Ιρλανδία και το Γιβραλτάρ).

Η εν λόγω συμφωνία, η οποία υπογράφηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2020,  όχι μόνο σηματοδοτεί το τέλος μιας μακράς και αμφιλεγόμενης διαδικασίας εξόδου του ΗΒ από την ΕΕ, αλλά καθορίζει περαιτέρω το πλαίσιο για τις μελλοντικές εμπορικές σχέσεις. Η ΣΕΣ συνοδεύεται  από τη συμφωνία πυρηνικής συνεργασίας (Nuclear Cooperation Agreement – NCA) και τη συμφωνία ασφάλειας διαβαθμισμένων πληροφοριών (Security of Classified Information Agreement – SCIA), οι οποίες συμφωνήθηκαν ταυτόχρονα μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ, αλλά δεν αποτελούν αντικείμενο του παρόντος.

Για πολλούς, το μεγαλύτερο όφελος της συγκεκριμένης συμφωνίας είναι η συνέχιση του ελευθέρου δασμών εμπορίου μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ, γεγονός που έγινε δεκτό με ανακούφιση από τους εκπροσώπους της εφοδιαστικής αλυσίδας, που συνδέει την ΕΕ με το ΗΒ, ιδίως σε βιομηχανίες, όπως η αυτοκινητοβιομηχανία, όπου τα ανταλλακτικά και τα εξαρτήματα μετακινούνται συχνά μεταξύ ΗΒ και ΕΕ και όπου, ελλείψει συμφωνίας, το κόστος της εφοδιαστικής αλυσίδας θα εκτοξευόταν στα ύψη λόγω των δασμών που θα επιβάλλονταν.

Η αρχική συμφωνία των δύο μερών προέβλεπε την προσωρινή εφαρμογή της ΣΕΣ έως τις 28 Φεβρουαρίου 2021. Από την πλευρά του ΗΒ, το Κοινοβούλιο έχει ήδη ψηφίσει και θεσπίσει νόμο (European Union {Future Relationship} Act 2020), με τον οποίο τέθηκαν σε ισχύ οι διατάξεις της ΣΕΣ και αποτελούν εσωτερικό δίκαιο από τις 31 Δεκεμβρίου 2020. Στο άρθρο 29 του συγκεκριμένου νόμου προβλέπεται η άμεση ενσωμάτωση των διατάξεων της ΣΕΣ στο εσωτερικό δίκαιο.

Από την πλευρά της ΕΕ, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, ενεργώντας εξ ονόματος και των 27 κρατών-μελών, ήταν αυτό που έλαβε την απόφαση που επέτρεψε την υπογραφή της ΣΕΣ και την προσωρινή εφαρμογή της από την 1η Ιανουαρίου 2021. Ωστόσο, για την ΕΕ αυτό δεν είναι το τέλος της διαδικασίας, μιας και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρέπει να δώσει την έγκρισή του και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να επικυρώσει τη ΣΕΣ. Για να συμβεί αυτό, η ΕΕ πρέπει να ολοκληρώσει τη νομική-γλωσσική αναθεώρηση της συμφωνίας και στις 24 γλώσσες, για να ακολουθήσει κατόπιν ο λεπτομερής έλεγχός της από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο.

Για το λόγο αυτό και κατόπιν του από 19 Φεβρουαρίου 2021 αιτήματος της ΕΕ προς το ΗΒ, οι δύο πλευρές συμφώνησαν στις 23 Φεβρουαρίου 2021 την παράτασητης προσωρινής εφαρμογής της ΣΕΣ έως τις 30 Απριλίου 2021, δυνατότητα η οποία είχε ήδη προβλεφθεί κατά τη διαδικασία των διαπραγματεύσεων, όταν τα μέρη συμφώνησαν ότι η ημερομηνία της 28ης Φεβρουαρίου 2021 θα μπορούσε να υπόκειται σε μελλοντικές τροποποιήσεις.

Μετά τη συμφωνημένη παράταση στην προσωρινή εφαρμογή της ΣΕΣ, η προσοχή στρέφεται τώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο πρέπει να δώσει τη συγκατάθεσή του, προτού το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο εκδώσει απόφαση σχετικά με την επικύρωση της ΣΕΣ.

Πεδίο Εφαρμογής της Συμφωνίας Εμπορίου & Συνεργασίας

Η ΣΕΣ περιλαμβάνει τους εξής κύριους πυλώνες:

– μια συμφωνία ελεύθερου εμπορίου, η οποία καλύπτει τη συνεργασία ΕΕ-ΗΒ σε οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντικά και αλιευτικά θέματα

– στενή σχέση και συνεργασία αναφορικά με την ασφάλεια των πολιτών

– ένα γενικό πλαίσιο διακυβέρνησης που περιλαμβάνει διάφορα όργανα εποπτείας και τις απαιτήσεις των διαφορών, καθώς και ένα δικαστήριο διαιτησίας.

Η εφαρμογή της ΣΕΣ εποπτεύεται από ένα σύνολο οργάνων που έχουν συσταθεί από την ίδια τη ΣΕΣ και στα οποία τίθενται ως συνεπικεφαλής ένας εκπρόσωπος της ΕΕ και ένας του ΗΒ, με σκοπό να διευκολύνουν την επίτευξη συμφωνιών μέσω μιας διαδικασίας αμοιβαίων αποφάσεων. Ως εκ τούτου, η ΣΕΣ δημιουργεί ένα «Συμβούλιο Εταιρικής Σχέσης» μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ, το οποίο διασφαλίζει την επίτευξη των στόχων της ΣΕΣ. Δημιουργείται, επίσης, μια επιτροπή εμπορικής εταιρικής σχέσης με έργο να υποστηρίξει το Συμβούλιο Εταιρικής Σχέσης, καθώς και διάφορες εξειδικευμένες Επιτροπές και Ομάδες Εργασίας που καλύπτουν μια σειρά από τομείς αρμοδιότητας, όπως τα εμπορεύματα και αγαθά, την τελωνειακή συνεργασία, τα υγειονομικά και φυτοϋγειονομικά μέτρα, τα τεχνικά εμπόδια στο εμπόριο κ.α.

Η ΣΕΣ προβλέπει, επίσης, τη δυνατότητα συγκρότησης μιας Συνέλευσης Κοινοβουλευτικής Συνεργασίας, η οποία αποτελείται τόσο από μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου όσο και από μέλη του Κοινοβουλίου του ΗΒ, ως φόρουμ ανταλλαγής απόψεων σχετικά με την εμπορική σχέση και συνεργασία μεταξύ των δύο μερών.

Επιπλέον, η ΣΕΣ προβλέπει πιθανές μελλοντικές συμφωνίες μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ με σκοπό τη συμπλήρωση της ίδιας της ΣΕΣ και την κάλυψη περαιτέρω ζητημάτων, όπως κυρίως  ρύθμιση χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, κυβερνητικών επιδοτήσεων και φορολογικών θεμάτων.

Η ΣΕΣ καλύπτει όλους τους τομείς στους οποίους έχει αρμοδιότητα η ΕΕ, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε κράτος μέλος της ΕΕ δεν χρειάζεται να την επικυρώσει ατομικά

Αξίζει να σημειωθεί ότι η ΣΕΣ καλύπτει όλους τους τομείς στους οποίους έχει αρμοδιότητα η ΕΕ, πράγμα που σημαίνει ότι κάθε κράτος μέλος της ΕΕ δεν χρειάζεται να την επικυρώσει ατομικά.  Ωστόσο, σημαίνει επίσης ότι πολλοί τομείς (όπως, για παράδειγμα, η πολιτιστική και εκπαιδευτική πολιτική) θα εξαρτηθούν από διμερείς συμφωνίες που θα αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεμονωμένα μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ. Σημαντικοί τομείς για διμερείς συνομιλίες που αναμένεται να ρυθμιστούν είναι εκείνοι της εξωτερικής ασφάλειας, της εξωτερικής πολιτικής και της συνεργασίας σε θέματα άμυνας, που δεν καλύπτονται από την ΣΕΣ.

Πρόβλεψη της ΣΕΣ για το εμπόριο μεταξύ ΕΕ & ΗΒ

Με τη ΣΕΣ δημιουργείται μια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ για αγαθά και υπηρεσίες βάσει των κανόνων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO)

Θεσπίζονται  προνομιακά μέτρα σε τομείς, όπως εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών, ψηφιακό εμπόριο, πνευματική ιδιοκτησία, δημόσιες συμβάσεις, αεροπορικές και οδικές μεταφορές, ενέργεια, αλιεία, συντονισμός κοινωνικής ασφάλισης, επιβολή του νόμου και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις, θεματική συνεργασία και συμμετοχή σε ενωσιακά προγράμματα.

Η έξοδος του ΗΒ την 1η Ιανουαρίου 2021 από την ενιαία αγορά της ΕΕ και την τελωνειακή ένωση τερμάτισε ουσιαστικά την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών, υπηρεσιών, προσώπων και κεφαλαίων μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ. Ως αποτέλεσμα, η ΕΕ και το ΗΒ αποτελούν δύο ξεχωριστές αγορές σε δύο διαφορετικά ρυθμιστικά και νομικά περιβάλλοντα. Για το εμπόριο, αυτό σημαίνει ότι τα εμπορεύματα που διακινούνται μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ θα πρέπει να υποβληθούν σε τελωνειακούς ελέγχους και να υποβληθούν σε νέα μέτρα. Οι έμποροι δεν θα μπορούν πλέον να βασίζονται σε ένα εναρμονισμένο σύστημα απαιτήσεων της ΕΕ κατά την εμπορία αγαθών μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ.

Στο εμπορικό ρυθμιστικό πλαίσιο, η ΣΕΣ μπορεί να συγκριθεί με άλλες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου που έχουν συναφθεί από την ΕΕ, όπως αυτές που έχουν συναφθεί με τον Καναδά (CETA) ή με την Ιαπωνία (EPA). Η βασική διαφορά με αυτές τις συμφωνίες και ίσως το λιγότερο διαφιλονικούμενο μέρος της διαπραγμάτευσης ήταν η συμφωνία μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ για τη μηδενική επιβολή δασμών σε όλες τις ειδικές συναλλαγές αγαθών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μη επιβολή φόρων, τελωνειακών δασμών, εξαγωγικών δασμών ή οιωνδήποτε άλλων ποσοστώσεων για εμπορεύματα που αποτελούν αντικείμενο συναλλαγών μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ.

Για να είναι επιλέξιμοι για το καθεστώς της δίχως ουδεμία επιβάρυνση δασμολογικής μεταχείρισης, οι εξαγωγείς θα πρέπει να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους πληρούν τους Κανόνες Προέλευσης και ότι κατασκευάζονται στην ΕΕ ή στο ΗΒ

Παρ’ όλα αυτά, για να είναι επιλέξιμοι και να μπουν στο καθεστώς της δίχως ουδεμία επιβάρυνση δασμολογικής μεταχείρισης, οι εξαγωγείς θα πρέπει να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους πληρούν τις απαιτήσεις προέλευσης που ορίζονται στην TCA, τους λεγόμενους «Κανόνες Προέλευσης» (ROO – Rules Of Origin) και να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους κατασκευάζονται είτε στην ΕΕ είτε στο ΗΒ. Για παράδειγμα, τα εμπορεύματα που εισάγονται από το Πακιστάν ή την Ινδία και έχουν υποστεί λιγοστή περαιτέρω μεταποίηση στο ΗΒ πιθανότατα δεν θα είναι επιλέξιμα για δωρεάν δασμολογική μεταχείριση, όταν διανέμονται σε ολόκληρη την ΕΕ.

Αυτό δεν ήταν ένα ζήτημα που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι εξαγωγείς του ΗΒ πριν το Brexit. Επομένως και παρά τους ισχυρισμούς για το αντίθετο, η ελεύθερη δασμών πρόσβαση στην αγορά της ΕΕ δεν γίνεται αυτόματα και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη συμμόρφωση των εξαγωγέων με τους «Κανόνες Καταγωγής».

Προστασία των επενδύσεων βάσει της ΣΕΣ

Οι επενδυτικές διατάξεις της ΣΕΣ, που περιλαμβάνονται στο Δεύτερο Μέρος(Εμπόριο, μεταφορές, αλιεία και άλλες ρυθμίσεις), Επικεφαλίδα I (Εμπορικές συναλλαγές), Τίτλος II (Υπηρεσίες και επενδύσεις, γνωστές ως SERVIN), διατηρούν το μεγαλύτερο μέρος των σχεδίων διαπραγματευτικών κειμένων και των δύο μερών. Στην αρχή, απαριθμείται ένα ευρύ φάσμα στόχων δημόσιας πολιτικής, για τους οποίους τα μέρη «επιβεβαιώνουν» το δικαίωμά τους να τους ρυθμίζουν, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της δημόσιας υγείας, τις κοινωνικές υπηρεσίες, τη δημόσια εκπαίδευση, την ασφάλεια, το περιβάλλον, την κλιματική αλλαγή, τα δημόσια ήθη, την κοινωνική προστασία και προστασία των καταναλωτών , την προστασία της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων και την προώθηση και προστασία της πολιτιστικής πολυμορφίας ([Άρθρο SERVIN.1.1 (2)]).

Αναφορικά με το πεδίο εφαρμογής της, η συμφωνία περιορίζει την προστασία σε επενδυτές με «ουσιαστικές επιχειρηματικές δραστηριότητες» στα κράτη καταγωγής τους, των οποίων η αλλοδαπή επιχείρηση επιδιώκει τη δημιουργία «διαρκών οικονομικών δεσμών» ([άρθρο SERVIN. 1.2 (η), (ι), (κ)]). Περιλαμβάνει, επίσης, μια αυτόνομη ρήτρα άρνησης προνομιακών παροχών (άρθρο SERVIN.1.3), σύμφωνα με την οποία η μια πλευρά μπορεί να αρνηθεί τα προβλεπόμενα από τη συγκεκριμένη διάταξη οφέλη σε έναν επενδυτή ή προμηθευτή υπηρεσιών του άλλου μέρους ή σε μια ανταγωνιστική επιχείρηση, εάν η αρνούμενη πλευρά υιοθετεί ή διατηρεί «μέτρα που σχετίζονται με τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», τα οποία, μεταξύ άλλων, απαγορεύουν συναλλαγές με έναν επενδυτή.

Όσον αφορά στην ουσιαστική προστασία, η ΣΕΣ περιέχει διατάξεις σχετικά με την πρόσβαση στην αγορά, τις απαιτήσεις απόδοσης, την ανώτερη διοίκηση, την εθνική μεταχείριση και τη μεταχείριση των πλέον ευνοημένων κρατών (άρθρα SERVIN 2.2-2.6). Οι εν λόγω διατάξεις αναπαράγουν πιστά τις διατάξεις που υπήρχαν στα σχέδια διαπραγματευτικών κειμένων και των δύο μερών.

Ωστόσο, παρατηρούνται σημαντικές παραλείψεις και κενά της ΣΕΣ στο πεδίο της προστασίας επενδυτών. Καταρχάς, όπως και στα σχέδια κειμένων των μερών, η ΣΕΣ δεν περιλαμβάνει ουσιαστικές διατάξεις σχετικά με την απαλλοτρίωση, τη δίκαιη και αρμόζουσα μεταχείριση (Fair & Equitable Treatment) ή την πλήρη προστασία και ασφάλεια (Full Protection & Security), διατάξεις θεμελιώδεις με την προσέγγιση που ακολουθείται σε άλλες συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου της ΕΕ. Δεύτερον, δεν υπάρχει μηχανισμός επίλυσης διαφορών μεταξύ επενδυτών-κρατών (Investor State Dispute Settlement Mechanism).

Αντιθέτως, προβλέπει μόνο διακρατική διαιτησία για διαφορές «σχετικά με την ερμηνεία και την εφαρμογή των διατάξεων της παρούσας συμφωνίας», η οποία αποκλείει την προσφυγή σε εθνικά δικαστήρια ή στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (CJEU). Και σε αυτήν την περίπτωση σημειώνεται αναλυτική αναπαραγωγή των αντίστοιχων διατάξεων που υπήρχαν στα σχέδια διαπραγματευτικών κειμένων και των δύο μερών.

Όσο το ΗΒ ήταν μέλος της ΕΕ, η ευρωπαϊκή νομοθεσία εφαρμόστηκε με εξορθολογισμό, σύμφωνα με τους όρους του Νόμου περί Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων του 1972 (European Communities Act – ECA 1972). Η απόσυρση του ΗΒ από την ΕΕ έχει ως αποτέλεσμα ένα ιδιαίτερα περίπλοκο νομικό πλαίσιο και η ΣΕΣ αποτελεί μόνο ένα μέρος του δικαίου της ΕΕ στο ΗΒ. Η νομοθεσία της ΕΕ στο ΗΒ είναι πλέον θέμα πολλαπλών και αλληλεπικαλυπτόμενων νομικών μέσων. Οι νομικές ρυθμίσεις μετά το Brexit είναι τόσο περίπλοκες σε βαθμό που μας εκπλήσσουν. Αν και δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν λεπτομερώς στο παρόν άρθρο, αξίζει να αναφερθεί ότι συνολικά έντεκα τύποι νομοθεσίας της ΕΕ λειτουργούν στο ΗΒ μετά το Brexit.

Επίλογος

Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε ότι η ΣΕΣ είναι μια «αμυντική» συμφωνία, με το ΗΒ να επικεντρώνεται στην ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας του και την ΕΕ με τη σειρά της να επικεντρώνεται στο να μην διασπάσει την ενιαία της αγορά, μια συμφωνία περίπλοκη από τη μία πλευρά αλλά και εντυπωσιακά λεπτή σε ορισμένα σημεία. Το σίγουρο είναι ότι υπάρχουν ακόμα πολλά κενά που πρέπει να καλυφθούν. Αναμένουμε ότι η ΣΕΣ θα αποτελέσει τη βάση πολλών περαιτέρω διαπραγματεύσεων τα ακόλουθα έτη μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ.