Η επιρροή του ψηφιακού μετασχηματισμού στην παροχή νομικών υπηρεσιών, ο εξελισσόμενος ρόλος του νομικού συμβούλου, η σημασία της αποτελεσματικής διαχείρισης νομικών κινδύνων και η πρόκληση της υποστήριξης θυγατρικής της Hewlett Packard στην Τουρκία βρέθηκαν στο επίκεντρο της συζήτησής μας με την Γιώτα Κρεμμυδά.
Πείτε μας δυο λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία.
Είμαι πτυχιούχος της Νομικής Αθηνών και έχω μεταπτυχιακό διπλωμα (DEA) του Πανεπιστημίου PARIS X- Nanterre. Επέστρεψα στην Αθήνα μετά τις μεταπτυχιακές μου σπουδές με μεγάλη όρεξη να μπω στην «παραγωγή» κι άρχισα να εργάζομαι σε ένα γνωστό δικηγορικό γραφείο της Αθήνας, με διεθνή δραστηριότητα και αλλοδαπούς πελάτες. Το κύριο αντικείμενο μας τότε ήταν υποθέσεις διεθνούς διαιτησίας, κατασκευαστικά έργα και υποστήριξη εταιρειών.
Το 1999 άρχισα να εργάζομαι ως έμμισθη δικηγόρος στην Οργανωτική Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων – ΑΘΗΝΑ 2004 Α.Ε., στην οποία έμεινα έως την λήξη της εκκαθάρισής της. Από τον Ιανουάριο του 2006 έως τον Απρίλιο του 2010, εργάστηκα παράλληλα ως επικεφαλής νομικός σύμβουλος της ειδικής γραμματείας συμπράξεων δημοσίου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ) του Υπουργείου Οικονομίας. Το Μάιο του 2010 προσελήφθην ως νομικός σύμβουλος για την Ελλάδα και την Κύπρο στη Hewlett Packard.
Τον Αύγουστο του 2012 ανέλαβα τη θέση του νομικού συμβούλου και για την Τουρκία και από τον Αύγουστο του 2015 τη θέση του νομικού συμβούλου για την Αφρική. Από το 2018, είμαι υπεύθυνη για θέματα δικαίου του ανταγωνισμού και πωλήσεων μέσω δικτύων για όλη την περιοχή ΕΜΕΑ και τη Λατινική Αμερική.
Είμαι μητέρα δύο παιδιών που τελειώνουν το Λύκειο.
Ψηφιακός μετασχηματισμός και δικηγορία: πώς επηρεάζεται, κατά τη γνώμη σας, η παροχή των νομικών υπηρεσιών από την τεχνολογία;
Με τον ψηφιακό μετασχηματισμό, η δουλειά μας θα διευκολυνθεί και θα μπορέσουμε να τυποποιήσουμε χρονοβόρες δραστηριότητες και να επικεντρωθούμε στις πιο ουσιαστικές
Αναμφίβολα το δικό μας επάγγελμα είναι από εκείνα που κατ’ εξοχήν θα επηρεαστούν από τον ψηφιακό μετασχηματισμό. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η δουλειά μας θα διευκολυνθεί και θα μπορέσουμε να τυποποιήσουμε τις χρονοβόρες δραστηριότητες και να επικεντρωθούμε στις πιο ουσιαστικές εξ’ αυτών.
Στο επόμενο επίπεδο, ένα μέρος αυτού που είναι σήμερα αντικείμενο ενός νομικού συμβούλου ή δικηγόρου θα αυτοματοποιηθεί καθ’ εαυτό ή ίσως και να μην χρειάζεται πια να παρέχεται σαν υπηρεσία, λόγω της αυτοματοποίησης άλλων κλάδων. Τέτοιες μεταβολές δεν είναι πρωτοφανείς. Κάθε επιστημονική ή κοινωνική εξέλιξη οδήγησε στο παρελθόν σε μεταβολή ή και εξαφάνιση προϊόντων, υπηρεσιών ή επαγγελμάτων.
Ήδη είδαμε μια μεγάλη μεταβολή στο επάγγελμά μας με την εισαγωγή του διαδικτύου και της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Όταν άρχισα να εργάζομαι σα δικηγόρος, λειτουργούσαμε με telex και με fax, η εκτύπωση ήταν αργή και δύσκολη –θυμάμαι ξενύχτια για να τυπωθούν δικόγραφα-, οι φωτοτυπίες και το τηλέφωνο ήταν από τα μεγαλύτερα έξοδα ενός δικηγορικού γραφείου, και ο υπολογιστής ήταν για εμάς μια έξυπνη γραφομηχανή: ήδη καταπληκτική εξέλιξη σε σχέση με μερικά χρόνια πριν, όταν τα δικηγορικά γραφεία απασχολούσαν δακτυλογράφους και οι δικηγόροι δούλευαν πάνω σε χειρόγραφα και μετά σε δακτυλογραφημένα κείμενα με αλλαγές σε παραπομπές στο περιθώριο.
Σήμερα είμαστε σε θέση να βρούμε την ισχύουσα νομοθεσία πολύ εύκολα και γρήγορα, να συγκρίνουμε ρήτρες και να επιλέξουμε την καταλληλότερη, να κοινοποιήσουμε με ασφάλεια και με βέβαιη χρόνολογία, να υπογράψουμε ηλεκτρονικά. Οι πελάτες μας μπορούν να συμβληθούν ηλεκτρονικά σε συμβάσεις, να αγοράσουν και να πωλήσουν, να τιμολογήσουν, να πληρώσουν, να κάνουν φορολογικές δηλώσεις, να ελεγχθούν, χωρίς να συναντηθούν. Εν μέσω Covid-19, φίλη και συνάδελφος στις ΗΠΑ παντρεύτηκε μέσω zoom με το δικαστή στην άλλη άκρη του δικτύου.
Όλος αυτός ο μετασχηματισμός επηρρεάζει το αντικείμενο αλλά και τον τρόπο που παρέχονται οι νομικές συμβουλές. Πιστεύω ότι το δίκαιο θα έρθει να ρυθμίσει τις νέες αυτές μορφές συναλλαγών, η εποπτεία τους θα συγκεκριμενοποιηθεί και εντατικοποιηθεί και ότι πολλές δραστηριότητες που καλύπτονται σήμερα από νομικούς θα εκλείψουν ή θα αυτοματοποιηθούν, ενώ θα δημιουργηθούν άλλες.
Ποιος πιστεύετε ότι θα πρέπει να είναι ο ρόλος του Νομικού Συμβούλου στον στρατηγικό σχεδιασμό και τη λήψη εμπορικών αποφάσεων της σύγχρονης επιχείρησης;
Ήδη εδώ και αρκετά χρόνια έχει γίνει αντιληπτό ότι ο ρόλος του εσωτερικού νομικού συμβούλου εξελίσσεται από το ρόλο του «έμπιστου συμβούλου» («trusted advisor») σε ρόλο «επιχειρηματικού συνεργάτη» («business partner”). Οι επιχειρήσεις περιμένουν από το νόμικό τους σύμβουλο πολύ περισσότερα από μια έγκυρη συμβουλή για τα υπέρ και τα κατά μιας απόφασης ή για τους κινδύνους που η κάθε λύση μπορεί να επιφέρει.
Αναμένουν ενδελεχή αποτίμηση των νομικών και επιχειρηματικών κινδύνων, συνεκτίμηση των εμπορικών κινδύνων με αποτίμηση του κόστους σε οικονομικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο συνεπειών στην εμπορική φήμη του επιχειρηματία. Στην πράξη, βλέπουμε πολλές φορές ο νομικός σύμβουλος να είναι αυτός που εισφέρει την κοινή λογική ή τη μέση λύση στο διοικητικό συμβούλιο όταν συγκρούονται οι επιδιώξεις των διαφόρων μονάδων της επιχείρησης.
Και νομίζω ότι είναι ακριβώς αυτές οι δεξιότητες που θα διαφοροποιήσουν τον Νομικό Σύμβουλο από μια μηχανή αναζήτησης της ισχύουσας νομοθεσίας ή από ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης.
Θα μπορούσατε να μας δώσετε μερικά παραδείγματα αποτελεσματικής εκτίμησης και αντιμετώπισης νομικών κινδύνων;
Η αποτίμηση του νομικού κινδύνου είναι πολυσύνθετη άσκηση και πολλές φορές η αντιμετώπιση του νομικού κινδύνου είναι αποτελεσματικότερη όταν δεν είναι νομική
Η αποτίμηση του νομικού κινδύνου είναι πολυσύνθετη άσκηση και πολλές φορές η αντιμετώπιση του νομικού κινδύνου είναι αποτελεσματικότερη όταν δεν είναι νομική. Ευχαρίστως να μοιραστώ ένα μάλλον απλό παράδειγμα:
Πώς αντιμετωπίζει καλύτερα μια επιχείρηση έναν πελάτη που δεν πληρώνει στην ώρα του;
- (α) Με ένα λεπτομερές συμβόλαιο που προβλέπει τόκους επί καθυστερημένων καταβολών και με μηχανισμό άμεσης προσφυγής στα δικαστήρια και εκτέλεσης της απόφασης.
- (β) Με μια ομάδα ανθρώπων που επικοινωνούν συχνά με τον πελάτη και ζητούν την εμπρόθεση καταβολή.
- (γ) Με ένα πιστωτικό όριο ανά πελάτη, ανάλογα με την φερεγγυότητά του, το οποίο δεν μπορεί να υπερβεί σε αγορές και με παύση πωλήσεων σε αυτόν τον πελάτη σε περίπτωση καθυστέρησης πληρωμών και μέχρι εξόφλησης,
- (δ) Με όλα τα ανωτέρω.
Η απάντηση δεν είναι η ίδια για όλες τις επιχειρήσεις ή για όλες τις χώρες. Ακόμη και εάν η δικαιοσύνη είναι ταχύτατη, η λύση (α) μπορεί να είναι απρόσφορη εάν ο πελάτης έχει υπερβεί σε αγορές τα όρια της φερεγγυότητάς του. Επιπλέον, στοιχίζει σε νομική και διοικητική υποστήριξη και δημιουργεί κακή εμπειρία για τον πελάτη με το «βαρύ» συμβόλαιο. Η λύση (β) επίσης είναι απρόσφορη και δημιουργεί κακή εμπειρία. Η λύση (δ) είναι αναμφίβολα η ακριβότερη, έχει όλα τα αρνητικά των υπολοίπων και δεν φαίνεται παρά να έχει μόνο τα θετικά της λύσης (γ). Η λύση (γ) φαίνεται να είναι η οικονομικά και επιχειρηματικά πιο επωφελής λύση. Δεν λείπει όμως από τη λύση (γ) η εξασφάλιση του συμβολαίου της λύσης (α); Στις περισσότερες συναλλαγές το αποτέλεσμα της λύσης (α) μπορεί να επιτευχθεί με ένα απλό λογιστικό έγγραφο σαν απόδειξη.
Πώς διαμορφώνεται ο ρόλος του Νομικού Συμβούλου στην μετά-Covid εποχή;
Πιστεύω ότι είναι νωρίς να προβεί κανείς σε συμπεράσματα στη βάση της μέχρι τώρα εμπειρίας. Πράγματι φαίνεται η εξ αποστάσεως εργασία να είναι εξαιρετικά παραγωγική και να αρέσει στις επιχειρήσεις (καθώς μειώνονται τα κόστη και δεν μειώνεται η παραγωγικότητα) και στους εργαζομένους (καθώς –με καλή διαχείριση- φαίνεται να αφήνει ελεύθερο χρόνο). Επιπλέον, ο ρόλος του νομικού συμβούλου ενδείκνυται για εξ αποστάσεως υποστήριξη.
Ζωντανό παράδειγμα εγώ: υποστηρίζω τις θυγατρικές μας στη Νότιο Αφρική, Τουρκία και Τυνησία και έναν μεγάλο αριθμό χωρών στην Αφρική από το γραφείο (ή το σπίτι) στην Αθήνα. Και είναι πολλοί άλλοι εργαζόμενοι στην εταιρεία μας που έχουν αντίστοιχους ρόλους. Οπωσδήποτε προϋποθέτει την αντίστοιχη κουλτούρα και καλά καθορισμένους ρόλους. Έχει πάντως ξεπεραστεί το μοντέλο που οι διευθυντές των τμημάτων μιας επιχείρησης θέλουν να «βλέπουν» τους εργαζομένους.
Σε μια εσωτερική συζήτηση με συναδέλφους στην εταιρεία για το πως βλέπουν το ρόλο του νομικού συμβούλου στη μετά-covid εποχή, οι περισσότεροι απάντησαν ότι οι σχέσεις εμπιστοσύνης χτίζονται μερικές φορές μπροστά σε μια καφετιέρα και ότι η έλλειψη της διαπροσωπικής επαφής θα δυσκολέψει το χτίσιμο σχέσεων εμπιστοσύνης. Και όσο και να εκτιμούν την ευελιξία που έχουν τώρα, διαπιστώνουν ότι η ισορροπία μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής δεν βελτιώνεται, αντίθετα φαίνεται η επαγγελματική ζωή να απλώνεται παντού.
Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε από την ανάληψη του ρόλου της Νομικής Συμβούλου της Hewlett Packard Enterprise;
Προκλήσεις έχουν υπάρξει πολλές (ανάμεσα στις οποίες η μεγαλύτερη απόσχιση στην ιστορία εταιρειών τεχνολογίας το 2015 και δύο μικρότερες το 2017), αλλά η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν αναμφίβολα η ανάληψη της θέσης του Νομικού Συμβούλου της θυγατρικής στην Τουρκία το 2012. Η εταιρεία μας στην Τουρκία είναι μεγαλύτερη από την ελληνική σε έσοδα και αριθμό υπαλλήλων και η στάση της διοίκησής της ήταν –εύλογα – επιφυλακτική για έναν νομικό που δεν γνώριζε το τοπικό δίκαιο και ούτε τη γλώσσα.
Η πλήρης υποστήριξή μου στην τοπική ομάδα των δικηγόρων που είχαμε στην Κωνσταντινούπολη και το έμπρακτο ενδιαφέρον για την εξέλιξή τους, ο καλός χειρισμός σε επίπεδο στρατηγικής υποθέσεων που χρόνιζαν, η γρήγορη και ουσιαστική απόκριση στα καθημερινά θέματα συνετέλεσαν στο να είναι η τοπική διοίκηση και οι εργαζόμενοι υποστηρικτικοί. Άλλωστε, όπως συνηθίζω να λέω, κανένας εσωτερικός πελάτης δεν μπορεί να αντισταθεί σε έναν νομικό που τον υποστηρίζει ουσιαστικά.
Και ίσως αυτή ακριβώς η εμπειρία να δείχνει την ουσία του ρόλου του νομικού συμβούλου που συζητήσαμε σήμερα. Ακόμη πιο σημαντική και από την καλή γνώση της νομοθεσίας και της γλώσσας, είναι η αντίληψη των προβλημάτων, η πρόταση λύσεων που εμπορικά είναι εφικτές και δίνουν τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, η σωστή στρατηγική σε θέματα νομικά που επανέρχονται και χρονίζουν, και τελικά η απλοποίηση των διαδικασιών που διευκολύνει τις συναλλαγές. Οκτώ χρόνια μετά, η θυγατρική στην Τουρκία είναι ίσως ένα από τα πιο «εύκολα» κομμάτια της δουλειάς μου.
