Τις τελευταίες δεκαετίες η κοινωνία μας έχει κατακλυστεί από μια ποικιλία ψηφιακών καινοτόμων τεχνολογιών που έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και της οικονομίας στο σύνολό της. Μία από τις πλέον βασικές εξελίξεις είναι η εμφάνιση της τεχνολογίας blockchain που χρησιμοποιεί τη λειτουργία έξυπνων συμβάσεων ή έξυπνων συμβολαίων, των αποκαλούμενων smart contracts.
Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις συντελεσθείσες αλλαγές, ορισμένες πολιτείες στις ΗΠΑ έχουν ήδη αρχίσει να νομοθετούν σχετικά με τα έξυπνα συμβόλαια. Ωστόσο, σε ρεαλιστικούς όρους, αυτή είναι μια τεχνολογία που βρίσκεται ακόμα στο πιλοτικό στάδιο της «νομικής βιομηχανίας» και θα χρειαστεί λίγος χρόνος, για να τεθεί η κατάλληλη νομοθεσία γύρω από αυτήν και να καταστεί εμπορικά και νομικά βιώσιμη.
Εκτός του νομικού κόσμου πάντως, τα έξυπνα συμβόλαια έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί ευρέως στον τραπεζικό τομέα. Μεγάλες τράπεζες, όπως η Credit Suisse και η Barclays, επενδύουν σε έξυπνη τεχνολογία, για να επαληθεύσουν τη νομική υπόσταση των εταιρειών – πελατών τους, ενώ η τράπεζα Santander ξεκίνησε πριν από λίγους μήνες την πρωτοβουλία Fintech “Pagofx”, ως απάντηση στην πανδημία Covid-19, επιτρέποντας στους πελάτες της να αξιοποιήσουν την τεχνολογία blockchain με πρόσθετη ασφάλεια.
Ορισμός και έννοια των Smart Contracts
Εν συντομία, το blockchain (μπλοκ αλυσίδας ή αλυσίδα συστοιχιών ή τεχνολογία κατανεμημένης εγγραφής) είναι μια ψηφιακή βάση δεδομένων που αποθηκεύει οποιεσδήποτε πληροφορίες σχετικά με όλες τις συναλλαγές των συμμετεχόντων στο σύστημα με τη μορφή εγγραφών, που ονομάζονται μπλοκς. Ο κατάλογος των εγγραφών σε αυτήν την αποκεντρωμένη βάση δεδομένων αυξάνεται συνεχώς.
Κάθε μπλοκ περιέχει μια χρονική σήμανση και έναν σύνδεσμο προς το προηγούμενο μπλοκ. Οι νέες καταχωρήσεις γίνονται μόνο με τη συγκατάθεση των συμμετεχόντων στο σύστημα και οι πληροφορίες που εισάγονται δεν μπορούν να αλλάξουν ή να διαγραφούν. Τα αντίγραφα των blockchains αποθηκεύονται και τίθενται σε επεξεργασία σε διαφορετικούς υπολογιστές, ενώ οι συναλλαγές επαληθεύονται από χρήστες μητρώου.
Τα έξυπνα συμβόλαια εφαρμόζουν τα ανωτέρω χαρακτηριστικά του blockchain για την εφαρμογή αυτοματοποιημένων συναλλαγών μεταξύ χρηστών, εκτελώντας προκαθορισμένα πρωτόκολλα ή αλγόριθμους. Ο προγραμματιστής Nick Szabo ανέφερε για πρώτη φορά το «Smart Contract» ως όρο το 1994 στο άρθρο του “The idea of Smart Contracts”, ορίζοντάς το ως «ηλεκτρονικό πρωτόκολλο συναλλαγών που εκτελεί τους όρους μιας σύμβασης». Με απλά λόγια, μια έξυπνη σύμβαση είναι κωδικοποιημένη λογική, η οποία εφαρμόζει ένα σύνολο οδηγιών, για να φτάσει σε ένα προκαθορισμένο αποτέλεσμα, και εγγυάται την απόδοση του παραγόμενου κώδικα.
Στο άρθρο τους το 2018 με τίτλο “An Introduction to Smart Contracts and Their Potential and Inherent Limitations”, οι Stuart D. Levi και Alex B. Lipton ορίζουν τις έξυπνες συμβάσεις ως «κώδικα υπολογιστή που εκτελεί αυτόματα όλους ή μερικούς από τους όρους μιας συμφωνίας και αποθηκεύεται σε μια πλατφόρμα βασισμένη σε blockchain» και παρατηρούν ότι τα έξυπνα συμβόλαια εκτελούν ήδη εργασίες, όπως η μεταβίβαση και συναλλαγή κρυπτονομισμάτων (cryptocurrencies) και κρυπτοαγαθών (cryptoassets) μεταξύ των μερών, αλλά υπάρχουν επίσης και πιο περίπλοκα έξυπνα συμβόλαια, τα οποία συνδυάζουν πολλαπλά βήματα συναλλαγών.
Ωστόσο, στο συγκεκριμένο άρθρο προβλέπεται ότι απέχουμε πολλά χρόνια ακόμα από τον κώδικα, ο οποίος θα είναι σε θέση να προσδιορίσει πιο υποκειμενικά νομικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα την ενεργοποίηση μιας ρήτρας αποζημίωσης. Στο άρθρο του το 2020 με τίτλο “Smart Contracts: Implications on Liability and Competence”, ο Ryan Hasting ορίζει ένα έξυπνο συμβόλαιο ως «ένα ψηφιακό πρόγραμμα που είναι αποθηκευμένο σε πλατφόρμα blockchain και μεταφέρει ψηφιακά αγαθά μεταξύ των μερών όταν και εφόσον πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις».
Τα έξυπνα συμβόλαια αναφέρονται λοιπόν σε έναν κωδικό υπολογιστή που εκτελείται αυτόματα. Η λογική «If – Then» χρησιμοποιείται για την αυτόματη εκτέλεση των έξυπνων συμβολαίων βάσει βασικών ορόσημων. Για παράδειγμα, Εάν υπογράφεται μια σύμβαση μίσθωσης και από τα δύο μέρη.
Τότε λαμβάνεται αυτόματα μια κατάθεση από τον λογαριασμό του μισθωτή. Οι πληροφορίες είναι διαθέσιμες σε όλα τα μέρη και δεν μπορούν να αντικατασταθούν. Προς το παρόν, όλες οι πληρωμές στο πλαίσιο ενός έξυπνου συμβολαίου θα πρέπει να πραγματοποιούνται σε κρυπτονομίσματα, καθώς αυτή είναι η μόνη διαθέσιμη επιλογή για αυτόματες πληρωμές σε ένα blockchain.
Προκειμένου να προσδιοριστεί η φύση των έξυπνων συμβολαίων, κρίνεται απαραίτητο να επισημανθούν τα κύρια στοιχεία τους.
- Πρώτον, η εκτέλεση έξυπνων συμβολαίων γίνεται από τους κόμβους blockchain(blockchain nodes), οι οποίοι επεξεργάζονται διαφορετικές συναλλαγές που υποβάλλονται από τους χρήστες. Έτσι, ένα έξυπνο συμβόλαιο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πρωτόκολλο που ακολουθούν όλοι οι κόμβοι στο δίκτυο.
- Το δεύτερο στοιχείο έγκειται στην κύρια διάκριση των έξυπνων συμβολαίων από τα παραδοσιακά συμβόλαια στο ότι οι όροι ενός έξυπνου συμβολαίου κωδικοποιούνται στη γλώσσα προγραμματισμού του υπολογιστή, προκειμένου να λειτουργούν με αλγόριθμους.
- Το γεγονός ότι ένα έξυπνο συμβόλαιο είναι ένα πρωτόκολλο υπολογιστή, το οποίο καλύπτει αυτοματοποιημένες μηχανικές διαδικασίες και χρησιμοποιεί αποκεντρωμένους κρυπτογραφικούς μηχανισμούς για την εκτέλεση των όρων του, σηματοδοτεί και το τρίτο χαρακτηριστικό του, που είναι η αυτο-εκτελεστότητακαι η μη δυνάμενη να ανακληθεί ικανότητα επιβολής των όρων του. Έτσι, η πλήρης εκτέλεση σε ένα έξυπνο συμβόλαιο πραγματοποιείται μόλις επιτευχθούν οι απαιτούμενες προϋποθέσεις, χωρίς καμία ευκαιρία για διαγραφή ή αλλαγή.
- Το τέταρτο και τελευταίο στοιχείο είναι το αμετάβλητο μιας εγγραφής, που πρακτικά σημαίνει ότι είναι αδύνατο να αλλάξουμε δεδομένα στο blockchain.
Πλεονεκτήματα & Μειονεκτήματα της τεχνολογίας των Smart Contracts
Οι προγραμματιστές και λάτρεις του Blockchain θεωρούν τα Smart Contracts ως ευκαιρία να «απαλλαγούν» κατά τη διενέργεια μιας συναλλαγής από κάθε είδους μεσάζοντες, όπως τους θεωρούν, δηλαδή δικηγόρους, μεσίτες, τραπεζίτες κτλ. Κατά την άποψη τους εταιρείες-startups στο διεθνές οικοσύστημα της νομικής τεχνολογίας είναι σε θέση να αναπτύξουν πρότυπα και υποδείγματα συμβολαίων που θα μπορούσαν να αγοράσουν, να συμπληρώσουν και να εκτελέσουν τα ενδιαφερόμενα μέρη χωρίς να είναι αναγκαία η σύμπραξη άλλων μερών.
Ισχυρίζονται περαιτέρω οι θιασώτες των έξυπνων συμβολαίων ότι θα εκλείψει η ανάγκη προσφυγής στα δικαστήρια σε περίπτωση αποτυχίας εκπλήρωσης μιας σύμβασης, καθώς, όπως ισχυρίζονται, εφόσον το έξυπνο συμβόλαιο έχει ρυθμιστεί σωστά, θα εκπληρώνεται αυτόματα κάθε φορά που θα επιτυγχάνονται τα συμφωνηθέντα ορόσημα.
Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι η απαίτηση ακρίβειας ως προς την εκτέλεση των όρων μιας έξυπνης σύμβασης η οποία οδηγεί, θεωρητικά πάντοτε, σε μεγαλύτερη σιγουριά, διαφάνεια και εμπιστοσύνη στις συναλλαγές. Για παράδειγμα, τα έξυπνα συμβόλαια θα εκτελέσουν αυτόματα μια πληρωμή μετά το πέρας μιας συγκεκριμένης χρονικής προθεσμίας ή ενός συγκεκριμένου αριθμού ημερών εξαλείφοντας την αναμονή και το ενδεχόμενο αβεβαιότητας ως προς την πληρωμή του ενός αντισυμβαλλομένου. Αυτή η αυτόματη εκτέλεση υποτίθεται επίσης ότι προσδίδει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, καθώς και τα δύο μέρη γνωρίζουν ότι η σύμβαση θα εκτελεστεί ανεξάρτητα από εξωτερικούς παράγοντες.
Για τους ανωτέρω λόγους οι έξυπνες συμβάσεις ή έξυπνα συμβόλαια είναι μια πρόταση, και ίσως λύση, που κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος σε ορισμένα από τα ακανθώδη ζητήματα που προκύπτουν από διαφορές σχετικά με την ερμηνεία και την επιβολή των συμβατικών όρων. Οι έξυπνες συμβάσεις μπορούν να μειώσουν τις καθυστερήσεις και τις αβεβαιότητες που ενυπάρχουν στην ερμηνεία και την εφαρμογή των συμβάσεων που οδηγούν σε χρονοβόρες και δαπανηρές για τα συμβαλλόμενα μέρη διαφορές ενώπιον των δικαστηρίων.
Κάθε νόμισμα, όμως, έχει δύο όψεις και από αυτό τον κανόνα δεν ξεφεύγουν ούτε τα έξυπνα συμβόλαια, καθώς παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ως προς την ενδοσυμβατική ευθύνη, λόγω της ικανότητάς τους να εκτελούν αυτόματα τους όρους μιας συμφωνίας βάσει προκαθορισμένων ενεργοποιήσεων. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι όροι μιας συμφωνίας είναι γραμμένοι στις γραμμές ενός κώδικα του έξυπνου συμβολαίου και εκτελούνται αυτόματα χωρίς ανθρώπινη ερμηνεία και παρέμβαση.
Σε αυτή την περίπτωση, προκύπτει το ερώτημα αν πρέπει ένα έξυπνο συμβόλαιο να ερμηνεύεται αυστηρά και να δεσμεύει τα μέρη σε όλα τα αποτελέσματα του κώδικα που χρησιμοποιούν, ανεξάρτητα από την πρόθεση των μερών. Τι γίνεται αν ένα μέρος εκμεταλλευτεί ένα ελάττωμα που εντοπίζει στον συμφωνημένο κώδικα; Περαιτέρω, συμβατικές αρχές, όπως η ανωτέρα βία ή η απρόοπτη μεταβολή των συνθηκών, θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα μια έξυπνη σύμβαση να μη θεωρείται νομικά έγκυρη αλλά παρ’ όλα αυτά να συνεχίζει να εκτελείται αυτόματα.
Ένα άλλο ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχει τρόπος για ένα έξυπνο συμβόλαιο να «γνωρίζει» εάν οι πραγματικές συνθήκες εκτός κώδικα blockchain ταιριάζουν και συμπίπτουν με τις περιγραφόμενες στο έξυπνο συμβόλαιο συνθήκες. Για παράδειγμα, ένα άτομο θα μπορούσε να υπογράψει μια σύμβαση μίσθωσης μονοετούς διάρκειας και, στη συνέχεια, να φτάσει στο μίσθιο την επόμενη μέρα, για να διαπιστώσει ότι είναι κατειλημμένο από άλλον μισθωτή.
Καθώς η έξυπνη σύμβαση έχει υπογραφεί, θα συνεχίσει να εκτελείται αυτόματα για όλη τη χρονική περίοδο του ενός έτους με πλήρη πληρωμή του μισθώματος κάθε μήνα στον ιδιοκτήτη του διαμερίσματος. Εφόσον οι πληρωμές, όπως αναφέραμε ανωτέρω, γίνονται σε κρυπτονομίσματα, ενδέχεται να είναι αδύνατο να εντοπιστούν ή να ανακτηθούν.
Το γεγονός της πληρωμής στο πλαίσιο ενός έξυπνου συμβολαίου αποκλειστικά σε κρυπτονομίσματα είναι επίσης ένα καίριο μειονέκτημα της εν λόγω τεχνολογίας. Καθώς τα κρυπτονομίσματα, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα, είναι ευμετάβλητα (σε σημείο που τους τελευταίους μήνες η άνοδος ή πτώση του μεγαλύτερου σε αξία κεφαλαιοποίησης στον κόσμο κρυπτονομίσματος, του Bitcoin, να επηρεάζεται από το καθημερινό τουιτάρισμα στο Twitter του CEO της Tesla Elon Musk) είναι απίθανο να υπάρχουν στον εμπορικό και επιχειρηματικό κόσμο φυσικά ή νομικά πρόσωπα, τα οποία να δηλώνουν ικανοποιημένα έχοντας ολοκληρώσει σημαντικές ή μακροπρόθεσμες χρηματοοικονομικές συμβάσεις μέσω της τεχνολογίας των smart contracts.
Χωρίς πληρωμές που εκτελούνται αυτόματα, τα έξυπνα συμβόλαια χάνουν πολλά από τα προτεινόμενα οφέλη τους και έως ότου οι τράπεζες είναι πρόθυμες να εκτελέσουν έξυπνα συμβόλαια χρησιμοποιώντας εθνικά νομίσματα, αυτό θα καθυστερήσει σημαντικά την υιοθέτηση της τεχνολογίας των έξυπνων συμβολαίων.
Τέλος, εάν έχει γίνει κάποιο λάθος είτε από τα συμβαλλόμενα μέρη είτε από τους προγραμματιστές του έξυπνου συμβολαίου, είναι σχεδόν αδύνατο να αποκατασταθεί μετά την εκτέλεση του συμβολαίου. Αυτό, όπως είναι φυσικό, δημιουργεί επιπλοκές σε συμβάσεις της πραγματικής ζωής – για παράδειγμα σε μια σύμβαση έργου εάν η εκτέλεση των υποχρεώσεων της εν λόγω αμφοτεροβαρούς σύμβασης αποδειχθεί επαχθέστερη από την αναμενόμενη και τα δύο μέρη συμφωνούν να παραιτηθούν από τυχόν ποινικές ρήτρες για υπέρβαση προθεσμιών ως προς τον χρόνο αποπεράτωσης του έργου.
Εάν το έξυπνο συμβόλαιο δεν δημιουργήθηκε με αυτήν την επιλογή, τότε θα πρέπει τα συμβαλλόμενα μέρη να «βγουν» εκτός του αρχικού συμβολαίου, για να μπορέσουν να παραιτηθούν. Ομοίως, η τυχόν τρωτότητα στον κώδικα του έξυπνου συμβολαίου μπορεί να οδηγήσει σε οικονομικές απώλειες από τις οποίες τα συμβαλλόμενα μέρη δεν μπορούν να προστατευτούν.
Εν όψει όλων των ανωτέρω πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων η κύρια πρόκληση για τους δικηγόρους θα είναι η ευθυγράμμιση της νομικής διάστασης των έξυπνων συμβάσεων (δηλ. της συμφωνίας των εμπλεκομένων μερών) με την τεχνική διάσταση (της απόδοσης και εκτέλεσης του κώδικα υπολογιστή). Εάν αυτά τα δύο επίπεδα δεν ευθυγραμμίζονται, ένα έξυπνο συμβόλαιο μπορεί να δημιουργήσει περισσότερα προβλήματα από αυτά που επιλύει.
Συμπέρασμα & Αξιολόγηση
Με μια πρώτη ανάγνωση φαίνεται ότι οι έξυπνες συμβάσεις θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν τους τροχούς των ψηφιακών επιχειρήσεων, που ολοένα και αυξάνονται. Τα έξυπνα συμβόλαια προσφέρουν περισσότερες ευκαιρίες για αυτοματοποίηση και αποδοτικότητα, καθώς οι μεμονωμένες εταιρείες συγκλίνουν σε νέες πλατφόρμες, προωθώντας συνολικά χαμηλότερο κόστος.
Οι εξελίξεις στην τεχνολογία επιτρέπουν στις έξυπνες συμβάσεις να χειρίζονται πολύ πιο περίπλοκες συναλλαγές από το παραδοσιακό και απλό παράδειγμα του αυτόματου πωλητή. Η αυξημένη πολυπλοκότητα όμως επιφέρει και αυξημένη ευθύνη. Προς το παρόν, ωστόσο, οι περισσότερες εμπορικές χρήσεις έξυπνων συμβάσεων ενδέχεται να περιλαμβάνουν ένα πιο παραδοσιακό νομικό πλαίσιο, αντί να χρησιμοποιούν αποκλειστικά κώδικα.
Αν και τα έξυπνα συμβόλαια είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση προς την αναπόφευκτη τεχνολογική επανάσταση, υπάρχουν πολλά εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν, προτού ένα έξυπνο συμβόλαιο καταστεί ελκυστική επιλογή. Θα είναι καθήκον του νομικού επαγγέλματος να βρει νέες λύσεις σε νομικά ζητήματα που προκύπτουν. Οι αποκλίνουσες δεξιότητες του δικηγόρου και του προγραμματιστή παρέχουν μεγάλες ευκαιρίες για αρμονική συνεργασία.
