‘Γιατί καὶ τὸ τραγοῦδι τὸ φορτώσαμε μὲ τόσες
μουσικὲς ποὺ σιγά-σιγὰ βουλιάζει
καὶ τὴν τέχνη μας τὴ στολίσαμε τόσο πολὺ ποὺ
φαγώθηκε ἀπὸ τὰ μαλάματα τὸ πρόσωπό της
κι εἶναι καιρὸς νὰ ποῦμε τὰ λιγοστά μας λόγια
γιατί ἡ ψυχή μας αὔριο κάνει πανιά.΄
Γιώργος Σεφέρης
“Ένας γέροντας στην ακροποταμιά”
Συλλογή ‘Ποιήματα’ 20η έκδοση. ΙΚΑΡΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, Αθήνα 2000
Τέλη του έτους 2018 πραγματοποιήθηκε, σε δημοπρασία έργων τέχνης, η πρώτη πώληση έργου, το οποίο δημιουργήθηκε από πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης. Αξιοσημείωτη, στην εν λόγω πώληση, είναι η ιδιαίτερα υψηλή τιμή του έργου (432.500 δολάρια), τιμή 45 φορές υψηλότερη από τα 7.000 έως 10.000 δολάρια, που είχε θέσει ως αρχική εκτίμηση ο οίκος δημοπρασιών Christie΄s στη Νέα Υόρκη[1].
Ωστόσο, ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός, ότι ο πίνακας με τίτλο «Edmond deBelamy» (πρόκειται για φανταστικό πρόσωπο) δημιουργήθηκε από την καλλιτεχνική κολεκτίβα Obvious[2] με έδρα το Παρίσι, με τη χρήση ενός αλγόριθμου GAN (Generative Adversarial Network), ο οποίος είχε τροφοδοτηθεί προηγουμένως με 15.000 πορτρέτα ζωγραφισμένα μεταξύ του 14ου και του 20ου αιώνα. Στην ιστοσελίδα της, η κολεκτίβα σχολιάζει τη δήλωση του Picasso “Computers areuseless. They can only give answers.”, δηλώνοντας “Well Picasso (1881 – 1973), it’s a disagreement.”.
Το έργο ‘Edmond de Belamy’ φέρει την ‘υπογραφή’ του αλγορίθμουκαι η βασική απορία που γεννάται είναι αυτή περί του δημιουργού του έργου, η απάντηση επί της οποίας θα προσδιορίσει και εκείνον, ο οποίος απολαύει των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Το μεγάλο, δηλαδή, ερώτημα που τίθεται είναι εάν μπορούν τα έργα που δημιουργούνται με τεχνητή νοημοσύνη να θεωρηθούν ότι συνιστούν πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα, όταν ο δημιουργός πίσω από το έργο καθαυτό δεν είναι o άνθρωπος.
Εάν η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι καταφατική, το δεύτερο (ίσως πιο) μεγάλο ερώτημα είναι ποιος θεωρείται, στην περίπτωση αυτή, ο δημιουργός αυτών των έργων και, επομένως, (καταρχήν) ο δικαιούχος των πνευματικών δικαιωμάτων.
Σύμφωνα με τον Richard Lloyd, ειδικό του Christie΄s, «Η τεχνητή νοημοσύνη είναι μία από τις πολλές τεχνολογίες που θα έχουν επίπτωση στην αγορά τέχνης του μέλλοντος, μολονότι είναι ακόμη πολύ νωρίς για να προβλέψουμε ποιες μπορεί να είναι οι αλλαγές αυτές».[3]
O Διευθυντής του Ινστιτούτου Τεχνητής Νοημοσύνης της Βαρκελώνης, Ramon Lopez de Mantaras, δηλώνει ότι τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης στερούνται νομικής προσωπικότητας, επομένως δεν μπορούν να είναι τα ίδια δικαιούχοι.
Από την άλλη, στην Κίνα το Επαρχιακό Λαϊκό Δικαστήριο της Shenzhen της επαρχίας Nanshan έκρινε πρόσφατα ότι ένα έργο που παράγεται από τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να προστατεύεται σύμφωνα με τη νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων. Η υπόθεση αφορούσε σε αγωγή που άσκησε η εταιρεία Tencent κατά ηλεκτρονικής πλατφόρμας που παρέχει πληροφορίες σχετικά με δάνεια, για την χωρίς άδεια αντιγραφή άρθρου, του οποίου ο συγγραφέας ήταν το ρομπότ Dreamwriter της Tencent.
Την ίδια στιγμή, η Ε.Ε. αυξάνει τις ετήσιες επενδύσεις της στην τεχνητή νοημοσύνη κατά 70%, φτάνοντας την περίοδο 2018-2020 το ποσό των 1,5 δις ευρώ (Horizon 2020). Στις 19.02.20, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε μια Διαβούλευση σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη, στην οποία υπήρξαν περισσότερες από 1200 συμμετοχές και η οποία ολοκληρώθηκε στις 14.06.20. Τα αποτελέσματα της διαβούλευσης αυτής αναμένονται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Η απάντηση στο ερώτημα που τίθεται σχετικά με το ποιος είναι ο δημιουργός ενός έργου είναι άμεσα συνυφασμένη με την απάντηση στο ερώτημα τί συνιστά έργο. Η προϋπόθεση της πρωτοτυπίας, η οποία αποτυπώνει στο έργο την προσωπικότητα του δημιουργού του, θα μπορούσε να αποτελέσει εμπόδιο στην προστασία των έργων που έχουν δημιουργηθεί με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης.
Οι Γερμανοί φαίνεται – καταρχήν τουλάχιστον – να έχουν ίσως μικρότερο ζήτημα καθότι, σύμφωνα με τον Γερμανικό Νόμο περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας, έργα με την έννοια του γερμανικού νόμου θεωρούνται μόνο προσωπικές πνευματικές δημιουργίες (Werke im Sinnedieses Gesetzes (UrhG) sind nur persönliche geistige Schöpfungen, α. 2 UrhG).
Ο γνωστός, πλέον, πίνακας ‘The Νext Rembrandt’, δημιουργήθηκε με την ψηφιοποίηση 346 έργων του γνωστού ζωγράφου και την επεξεργασία τους από ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Αναλογιζόμενος κανείς τον τρόπο δημιουργίας του έργου αυτού, διερωτάται αν τούτο συνιστά πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα και, άρα, προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Και, περαιτέρω, η προστασία ενός έργου με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας έγκειται στην προστασία του δημιουργού του έργου, ή στην προστασία του αποτελέσματος, ήτοι του έργου καθαυτού;
Διακρίνεται, γενικά, μια τάση προς την κατεύθυνση της προστασίας των έργων που έχουν δημιουργηθεί με τεχνητή νοημοσύνη με δικαιώματα διανοητικής (επομένως και πνευματικής) ιδιοκτησίας
Διακρίνεται, γενικά, μια τάση προς την κατεύθυνση της προστασίας των έργων που έχουν δημιουργηθεί με τεχνητή νοημοσύνη με δικαιώματα διανοητικής (επομένως και πνευματικής) ιδιοκτησίας. Με τον τρόπο αυτό, εμπλουτίζεται η πολιτιστική μας κληρονομιά, ενώ ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση περί του ορισμού της τέχνης και του τι αναμένουμε από τους καλλιτέχνες.
Την έκφρασή τους και τη δημιουργία σε εμάς, μέσω των έργων τους, των όποιων συναισθημάτων ή την τελειότητα (όπως αυτή ορίζεται) του αποτελέσματος; Σε κάθε περίπτωση, είναι καθοριστικό εάν αυτό που θέλουμε να προστατεύσουμε είναι το αποτέλεσμα ή τη διαδικασία και τον ίδιο τον δημιουργό του έργου.
Αναλογιζόμενοι τους δικαιολογητικούς λόγους ύπαρξης του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας στο ηπειρωτικό τουλάχιστον σύστημα, όπου κυριαρχεί η ατομοκεντρική αντίληψη για την προστασία του δημιουργού πάνω στο δημιούργημά του, δημιουργούνται πολλά ερωτήματα: Άραγε θα αναγνωρίζονται και συγγενικά δικαιώματα σε μπάντες αποτελούμενες από ρομπότ που εκτελούν μουσική, όπως οι Compressorhead;
Ποια θα είναι η διάρκεια προστασίας τέτοιων έργων και από πότε θα ξεκινά; Τι ισχύει, για παράδειγμα, στην περίπτωση του πίνακα ‘Edmond de Belamy’, ήτοι, εάν υποθέσουμε ότι προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, μέχρι πότε διαρκεί η προστασία του με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας;
Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας συνεπάγεται και υποχρεώσεις εκτός από δικαιώματα/εξουσίες. Στο πλαίσιο αυτό, πώς θα γίνεται η επιβολή δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας;
Θα αναγνωρίσουμε δικαίωμα παρακολούθησης στους δημιουργούς του αλγόριθμου που έφτιαξε το έργο ‘The Νext Rembrandt’; Επίσης, το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας συνεπάγεται και υποχρεώσεις εκτός από δικαιώματα/εξουσίες. Στο πλαίσιο αυτό, πώς θα γίνεται η επιβολή δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας;
Ο Salvador Dalí είχε εκφράσει την ελπίδα πως μετά τον θάνατό του οι άνθρωποι θα έλεγαν πως ‘ο Dalí πέθανε, αλλά όχι εντελώς’. Δεδομένης της ταχύτητας της εξέλιξης της τεχνολογίας, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην ικανοποίηση της επιθυμίας αυτής του Dalí.
Ωστόσο, εάν η Ε.Ε. θέλει να παραμείνει δυνατός παίκτης στο παιχνίδι του ανταγωνισμού ως προς την έρευνα, τη δημιουργία-παραγωγικότητα και τον πολιτισμό (και όχι μόνον), θα πρέπει να παρέχει ένα λειτουργικό νομικό πλαίσιο, προκειμένου να διασφαλίσει αφενός μεν την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής τεχνητής νοημοσύνης και αφετέρου τη στήριξη και την προστασία του Ευρωπαίου δημιουργού.
Σύμφωνα με τον Francis Gurry, Γενικό Διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPΟ) ‘η τεχνητή νοημοσύνη είναι το νέο ψηφιακό σύνορο (όριο) το οποίο θα έχει βαθιά επίδραση στον κόσμο μετατρέποντας τον τρόπο που ζούμε και εργαζόμαστε’. Άρα, μήπως και στον τρόπο που σκεφτόμαστε για το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας;
[1] https://news.artnet.com/market/first-ever-artificial-intelligence-portrait-painting-sells-at-christies-1379902
[3] https://www.christies.com/features/A-collaboration-between-two-artists-one-human-one-a-machine-9332-1.aspx