Ο τομέας του Project Finance, o ρόλος του νομικού συμβούλου σε επενδυτικά έργα, ο θεσμός της διαιτησίας στην Ελλάδα, ο νέος νόμος για την εταιρική διακυβέρνηση και ο ρόλος που διαδραματίζει στην προσέλκυση επενδύσεων είναι μερικά μόνον από τα θέματα που συζητήσαμε με τον Ευάγγελο Πολίτη, στην αποκλειστική συνέντευξη που παραχώρησε στο Lawyer.
Εξειδικεύεστε, μεταξύ άλλων, στον τομέα του Project Finance. Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου είδους χρηματοδότησης; Πως έχουν επηρεαστεί οι χρηματοδοτήσεις από την πανδημία του Covid-19;
Το Project Finance αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς εξειδίκευσης της δικηγορικής μας εταιρίας. Ενεργούμε επί πολλά έτη ως νομικοί σύμβουλοι Τραπεζών σε χρηματοδοτήσεις, οι οποίες διενεργούνται με το μοντέλο Project Finance. Με το μοντέλο αυτό έχουν κατασκευαστεί στην Ελλάδα, και διεθνώς, σημαντικά έργα υποδομής, όπως αυτοκινητόδρομοι, εμπορικοί λιμένες, αεροδρόμια κ.λπ. Στην Ελλάδα, μετά την ολοκλήρωση των κυριότερων έργων υποδομής των προηγούμενων δεκαετιών, παρατηρούμε – ακόμη και μέσα στην κρίση της πανδημίας – ζωηρό ενδιαφέρον για χρηματοδοτήσεις Project Finance στον τομέα της ενέργειας και ιδίως σε έργα ΑΠΕ.
Η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης χρηματοδότησης έγκειται στο ότι η Τράπεζα χρηματοδοτεί ένα συγκεκριμένο project, όχι συνολικά τον επιχειρηματικό φορέα που το υλοποιεί. Η διασφάλιση της Τράπεζας περιορίζεται, αποκλειστικά, στα περιουσιακά στοιχεία του project και, πρωτίστως, στα έσοδά του. Για να επιτευχθεί αυτό, ο φορέας συστήνει μια εταιρία ειδικού σκοπού (special purpose vehicle), προς την οποία ο φορέας/ιδιοκτήτης δεν παρέχει εταιρική εγγύηση· είναι, όπως λέγεται, non-recourse.
Παρατηρούμε – ακόμη και μέσα στην κρίση της πανδημίας – ζωηρό ενδιαφέρον για χρηματοδοτήσεις Project Finance στον τομέα της ενέργειας και ιδίως σε έργα ΑΠΕ
Η Τράπεζα χρηματοδοτεί μόνον εφόσον πειστεί ότι τα προσδοκώμενα έσοδα και οι καθαρές ταμειακές ροές, που θα δημιουργήσει το project κατά τη λειτουργία του, διασφαλίζουν την αποπληρωμή του συνόλου της χρηματοδότησης. Αυτό σημαίνει ότι η Τράπεζα αξιολογεί όχι μόνον τους κατασκευαστικούς κινδύνους του project, αλλά και τους επιχειρηματικούς κινδύνους από τη λειτουργία του.
Ο ρόλος του νομικού συμβούλου της Τράπεζας σε χρηματοδοτήσεις μέσω Project Finance είναι εξαιρετικά κρίσιμος και καλύπτει δύο διακριτά στάδια. Το πρώτο στάδιο είναι ο νομικός έλεγχος (legal due diligence). Κατά το στάδιο αυτό ο νομικός σύμβουλος ελέγχει το κανονιστικό, αδειοδοτικό και συμβατικό πλαίσιο υλοποίησης του project, ώστε να βεβαιώσει την Τράπεζα ότι όλες οι απαιτούμενες άδειες για την κατασκευή και λειτουργία του project έχουν εκδοθεί και να περιγράψει το συμβατικό πλαίσιο και τους τυχόν νομικούς κινδύνους. Εφόσον η Τράπεζα ικανοποιηθεί από την έκθεση νομικού ελέγχου και αποφασίσει να προχωρήσει στη χρηματοδότηση, το δεύτερο και εξίσου σημαντικό στάδιο είναι η σύνταξη της χρηματοδοτικής σύμβασης και των λοιπών εξασφαλιστικών συμβάσεων.
Το Project Finance απαιτεί υψηλή εξειδίκευση των τραπεζικών στελεχών, αλλά και των νομικών συμβούλων
Σκοπός το νομικού συμβούλου εδώ είναι να διασφαλίσει ότι η Τράπεζα διατηρεί πλήρη, άμεσο και αποτελεσματικό έλεγχο επί του project. Μέσω της χρηματοδοτικής σύμβασης, η Τράπεζα πρέπει να έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί και να ελέγχει διαρκώς το έργο, τόσο κατά την κατασκευή του όσο και κατά τη λειτουργία του. Να μπορεί να επέμβει έγκαιρα και, σε κάποιες περιπτώσεις, να προβεί σε διορθωτικές κινήσεις, ώστε να διασφαλίσει ότι το project θα έχει τις ταμειακές ροές που απαιτούνται για την αποπληρωμή του δανείου. Το Project Finance απαιτεί υψηλή εξειδίκευση των τραπεζικών στελεχών, αλλά και των νομικών συμβούλων.
Ποια είναι τα σημαντικότερα επενδυτικά projects, στα οποία έχετε συμμετάσχει ως νομικός σύμβουλος και ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε για την επιτυχή ολοκλήρωσή τους;
Κάθε σημαντική επένδυση έχει προκλήσεις για τον νομικό σύμβουλο, διότι καλείται να συνδυάσει γνώσεις και εμπειρία σε διάφορους τομείς του δικαίου (εταιρικό, φορολογικό, δίκαιο ανταγωνισμού), αλλά και συχνά σε ειδικότερους κλάδους, ανάλογα με το αντικείμενο της επένδυσης (δίκαιο ακινήτων, ενέργειας, τηλεπικοινωνίες κ.λπ.). Προκλήσεις, επίσης, παρουσιάζει η διαχείριση και ο συντονισμός διάφορων εμπλεκομένων μερών, ειδικά όταν βρίσκονται σε περισσότερες χώρες.
Εάν πρέπει να ξεχωρίσω ένα επενδυτικό project στο οποίο έχουμε συμμετάσχει ως νομικοί σύμβουλοι, είναι η επένδυση της COSCO στο λιμάνι του Πειραιά. Το 2013, η COSCO ανέλαβε να κατασκευάσει ένα νέο προβλήτα αξίας 230 εκατ. ευρώ που διπλασίασε τη δυναμικότητα του λιμανιού.
Η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου projectήταν ότι εκπροσωπήσαμε νομικά τον ΟΛΠ σε δύο παράλληλες «διαπραγματεύσεις»: καταρχήν, στη σύμβαση με την COSCO, η οποία έθετε βεβαίως τους όρους της προκειμένου να υλοποιήσει μια τόσο σημαντική επένδυση. Παράλληλα, έπρεπε η συναλλαγή να παρουσιασθεί και να υποστηριχθεί ενώπιον των αρμοδίων διευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οποίες θα έδιναν το πράσινο φως, αφού προηγουμένως είχαν πεισθεί ότι η συναλλαγή είναι απολύτως συμβατή με τους κανόνες της ΕΕ.
Η επένδυση της COSCO στο λιμάνι του Πειραιά έχει τεράστια αξία για την Ελλάδα, όχι μόνον οικονομική, αλλά και γεωπολιτική
Το αποτέλεσμα το γνωρίζουμε όλοι. Το μεγάλο λιμάνι της Χώρας έχει απογειωθεί: o Πειραιάς έχει γίνει το μεγαλύτερο λιμάνι της Μεσογείου και το τέταρτο μεγαλύτερο στην Ευρώπη, ενώ πριν την COSCOβρισκόταν εκτός των δεκαπέντε πρώτων λιμανιών της Ευρώπης στη διακίνηση εμπορευματοκιβωτίων. Πρόκειται για μια επένδυση με τεράστια αξία για την Ελλάδα, όχι μόνον οικονομική, αλλά και γεωπολιτική. Είμαστε περήφανοι για τη συμμετοχή μας στο συγκεκριμένο project. Συγχαρητήρια αξίζουν, βεβαίως, σε όλους τους τότε αρμόδιους κυβερνητικούς φορείς.
Πώς κρίνετε τη λειτουργία του θεσμού της διαιτησίας στην Ελλάδα; Σε ποιες περιπτώσεις θεωρείτε ότι παρουσιάζει τα περισσότερα οφέλη;
Τα πλεονεκτήματα του θεσμού της διαιτησίας είναι γνωστά: ταχύτητα στην απονομή δικαιοσύνης, υψηλή εξειδίκευση των διαιτητών στο αντικείμενο της δίκης και ευελιξία της διαδικασίας. Και στα τρία αυτά σημεία, η σύγκριση με την Ελληνική τακτική δικαιοσύνη είναι, δυστυχώς, συντριπτική. Ως γνωστόν, ο ρυθμός απονομής της τακτικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα μας κατατάσσει στις χειρότερες θέσεις διεθνώς, είναι δε ένας από τους πλέον ανασταλτικούς παράγοντες στην προσπάθεια της χώρας μας να προσελκύσει επενδύσεις και να αναπτυχθεί.
Ο ρυθμός απονομής της τακτικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα είναι ένας από τους πλέον ανασταλτικούς παράγοντες στην προσπάθεια της χώρας μας να προσελκύσει επενδύσεις και να αναπτυχθεί
Ωστόσο, δυστυχώς, η διείσδυση του θεσμού της διαιτησίας στην Ελλάδα είναι μικρή. Η εκτίμησή μου είναι ότι αυτό οφείλεται στην ανασφάλεια των εμπλεκομένων μερών ως προς τη διαιτητική διαδικασία, ιδίως όταν υπάρχει μεγάλη ανισορροπία στα οικονομικά μεγέθη των αντισυμβαλλομένων. Για παράδειγμα, εκπροσωπώντας συχνά μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες, οι οποίες δραστηριοποιούνται στη χώρα μας μέσω επίσημων διανομέων, διαπιστώνουμε ότι οι Ελληνικές επιχειρήσεις αποφεύγουν να δεχθούν διαιτητικές ρήτρες, ζητώντας επίμονα δικαιοδοσία Ελληνικών δικαστηρίων.
Νομίζω ότι η καχυποψία αυτή οφείλεται αφενός στο υψηλό κόστος που συνεπάγεται η διαιτησία, ιδίως η διεθνής, αφετέρου στο ότι σχεδόν πάντα η διαιτητική διαδικασία εμπεριέχει έναν μόνον βαθμό δικαιοδοσίας. Θεωρώ ότι πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα για την ενημέρωση και την προώθηση του θεσμού στον νομικό και επιχειρηματικό κόσμο, ώστε να καταστεί περισσότερο user friendly.
Σε λίγες εβδομάδες αρχίζει να εφαρμόζεται ο νόμος 4706/2020 για την εταιρική διακυβέρνηση των εισηγμένων εταιριών. Θεωρείτε ότι ο νόμος αυτός θα συνεισφέρει στην προσπάθεια της Χώρας για προσέλκυση επενδύσεων;
Η Ελλάδα πρέπει να κάνει άλματα στον τομέα της εταιρικής διακυβέρνησης. Με εξαίρεση ελάχιστες περιπτώσεις πολύ μεγάλων εταιριών στο ελληνικό χρηματιστήριο, στις περισσότερες εισηγμένες εταιρίες οι αρχές εταιρικής διακυβέρνησης μένουν στα χαρτιά. Η εξήγηση είναι ότι οι περισσότερες εισηγμένες εταιρίες ελέγχονται ακόμη από έναν βασικό μέτοχο, είναι δηλαδή ακόμη οικογενειακές επιχειρήσεις. Οικογενειακός έλεγχος και σωστή εταιρική διακυβέρνηση δεν συνυπάρχουν. Είδαμε πρόσφατα την περίπτωση της Folli Follie, μια πρωτοφανή απάτη που δυσφήμισε συνολικά την Ελληνική κεφαλαιαγορά.
Ο νόμος 4706 είναι στη σωστή κατεύθυνση, αλλά δεν αρκεί. Αυτό που πρέπει να σχεδιαστεί είναι η αύξηση του ποσοστού συμμετοχής των θεσμικών επενδυτών στο κεφάλαιο των εισηγμένων, με συρρίκνωση του ποσοστού των βασικών μετόχων. Το 1950, το ποσοστό των θεσμικών επενδυτών στο χρηματιστήριο στις ΗΠΑ δεν ξεπερνούσε το 8%. Το 2010 είχε φθάσει το 67% και σήμερα ξεπερνά το 80%. Στην Ευρώπη τα ποσοστά δεν έχουν φθάσει ακόμη σε τέτοια ύψη, αλλά ακολουθούν την ίδια αυξητική πορεία. Αυτή είναι η τάση διεθνώς, αυτό πρέπει να γίνει και στην Ελλάδα.
Η σωστή εταιρική διακυβέρνηση πηγαίνει χέρι-χέρι με την αύξηση της συμμετοχής των θεσμικών επενδυτών στις εταιρίες. Η εφαρμογή των αρχών εταιρικής διακυβέρνησης είναι όχι μόνον προϋπόθεση της αύξησης της συμμετοχής των θεσμικών, αλλά και αποτέλεσμα αυτής. Δηλαδή, η αυξημένη συμμετοχή θεσμικών, νομοτελειακά βελτιώνει την εταιρική διακυβέρνηση. Και η καλή εταιρική διακυβέρνηση μιας επιχείρησης θα φέρει νέους θεσμικούς επενδυτές στο κεφάλαιό της. Κανείς δεν θέλει να επενδύσει σε μια εταιρία για να αγοράζει ο βασικός της μέτοχος βίλα στη Μύκονο ή διαμέρισμα στη Νέα Υόρκη.
Δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε τον τροχό. Ας δούμε τι έκαναν άλλες χώρες. Πρέπει να δοθούν κίνητρα (φορολογικά και μέσω του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης), ώστε να αυξηθεί η συμμετοχή των θεσμικών επενδυτών (περιλαμβανομένων των συνταξιοδοτικών ταμείων) στις Ελληνικές εισηγμένες εταιρίες. Μετά από μία υπερδεκαετή οικονομική κρίση, οι Ελληνικές επιχειρήσεις διψούν για νέο, φθηνό χρήμα. Δεν νοείται ανάπτυξη της οικονομίας, χωρίς ανάπτυξη της κεφαλαιαγοράς.
Πόσο σημαντική είναι η επαφή μιας δικηγορικής εταιρίας με τη διεθνή αγορά νομικών υπηρεσιών;
Είναι πάρα πολύ σημαντική. Καταρχήν, η βασικότερη πηγή προσέλκυσης αλλοδαπών πελατών για μια ελληνική δικηγορική εταιρία είναι αλλοδαπές δικηγορικές εταιρίες. Όταν μια Γερμανική εταιρία θέλει να επενδύσει στην Ελλάδα, δεν θα αναζητήσει μόνη της Έλληνα δικηγόρο. Θα απευθυνθεί στον δικό της νομικό σύμβουλο, που τον γνωρίζει και τον εμπιστεύεται (δηλαδή σε ένα γερμανικό δικηγορικό γραφείο) και θα ζητήσει από αυτόν να της υποδείξει τον κατάλληλο νομικό σύμβουλο στην Ελλάδα.
Πρόσφατα, κατόπιν σύστασης μιας μεγάλης ισπανικής δικηγορικής εταιρίας, αναλάβαμε καθήκοντα νομικού συμβούλου της εταιρίας του Elon Μusk, SpaceX, η οποία δραστηριοποιείται στην αγορά ευρυζωνικών δορυφορικών υπηρεσιών
Επομένως, οι πελάτες μας από το εξωτερικό έρχονται σχεδόν πάντα κατόπιν συστάσεων ξένων δικηγορικών γραφείων. Εντελώς πρόσφατα, κατόπιν σύστασης μιας μεγάλης ισπανικής δικηγορικής εταιρίας, αναλάβαμε καθήκοντα νομικού συμβούλου της εταιρίας του Elon Μusk, SpaceX, η οποία δραστηριοποιείται στην αγορά ευρυζωνικών δορυφορικών υπηρεσιών.
Κατά δεύτερο λόγο, οι προσβάσεις και οι σχέσεις μας με αλλοδαπά δικηγορικά γραφεία διευκολύνουν και τους Έλληνες πελάτες μας. Η Politis & Partners είναι μέλος του Interact Law, ενός διεθνούς δικτύου ανεξάρτητων δικηγορικών εταιριών με παρουσία σε 47 χώρες, από τη Χιλή μέχρι τη Σιγκαπούρη. Μέσω συναντήσεων που οργανώνονται ανάμεσα στα μέλη του δικτύου δύο φορές τον χρόνο, αλλά και της συνεργασίας μας σε διάφορες υποθέσεις επί πολλά έτη, έχουμε γνωριστεί προσωπικά και με πολλούς ξένους συναδέλφους έχουμε γίνουμε καλοί φίλοι.
Είναι πολύ σημαντικό για τους Έλληνες πελάτες μας που αναζητούν δικηγόρο στο εξωτερικό να μπορείς να συστήσεις κάποιον, τον οποίο γνωρίζεις προσωπικά και εμπιστεύεσαι. Επίσης, ο δικηγόρος που αναλαμβάνει μια υπόθεση μέσω του δικτύου Interact Law γνωρίζει ότι η τυχόν μη επιμελής ή μη επαγγελματική συμπεριφορά προς τον πελάτη θα τον εκθέσει και θα τον δυσφημίσει σε όλο το δίκτυο. Έχουμε δει ότι αυτού του είδους η «επαγγελματική πίεση» είναι εξαιρετικά χρήσιμη, όταν αναζητάς δικηγόρο σε μια ξένη χώρα.
