Σε μια χρονική στιγμή, όπου η ανθρωπότητα προσπαθεί να επιτύχει ένα ικανοποιητικό επίπεδο ανοσίας έναντι του κορωνοϊού σε όλο τον πληθυσμό της γης, η προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας των εμβολίων μπορεί να φαντάζει επικίνδυνη και υπονομευτική αυτού του στόχου. Είναι, όμως, απαραίτητα έτσι; Υπάρχουν και άλλες επιλογές για τη διατήρηση αυτών των δικαιωμάτων χωρίς να τίθεται εν αμφιβόλω η παγκόσμια κοινωνική ευημερία; Αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο πρόβλημα στην αντιμετώπιση της πανδημίας είναι η ανισότητα πρόσβασης στα εμβόλια και κανείς δεν έχει μια ξεκάθαρη απάντηση για το πώς μπορεί να λυθεί αυτό.
Τον Οκτώβριο του 2020, η Νότια Αφρική και η Ινδία υπέβαλαν πρόταση στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου να ανασταλούν προσωρινά ορισμένες διατάξεις της Συμφωνίας TRIPS περί διανοητικής ιδιοκτησίας που βρίσκουν εφαρμογή στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα σχετικά με τον Covid-19. Το επιχείρημά τους ήταν ότι η αναστολή από τις προστατευτικές αυτές διατάξεις θα έδινε τη δυνατότητα υψηλότερης και ταχύτερης παραγωγής εμβολίων σε όλη την υφήλιο.
Οι χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου, συμπεριλαμβανομένων και των ΗΠΑ, αρχικά καταψήφισαν την πρόταση. Ωστόσο, τον Μάιο του 2021, ο Joe Biden ανακοίνωσε τη στήριξή του στην πρόταση περί εξαίρεσης των εμβολίων από την προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας, ενώ πλέον οι χώρες που συμφωνούν είναι περισσότερες από 100. Παρόλο που προς το παρόν δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη εξέλιξη στο θέμα ούτε έχει επιτευχθεί η απαιτούμενη συναίνεση, έχει ανοίξει παγκοσμίως μια έντονη συζήτηση σχετικά με τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας εξαίρεσης, αν όντως μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγής εμβολίων και την εξισορρόπηση της διάθεσής τους στις φτωχότερες χώρες, καθώς και αν υπάρχουν άλλες εναλλακτικές νομικές λύσεις που θα οδηγούσαν ενδεχομένως στο ίδιο αποτέλεσμα.
Άλλωστε, πρόκειται για έναν προβληματισμό που δεν εμφανίζεται τώρα για πρώτη φορά. Η στάθμιση των οφελών από τα αποκλειστικά δικαιώματα που προσφέρει η διανοητική ιδιοκτησία με τα πλεονεκτήματα μιας πιο ελεύθερης κυκλοφορίας και παραγωγής ιατροτεχνολογικών προϊόντων κατά σοβαρών ασθενειών έχει απασχολήσει συχνά την ανθρωπότητα. Καθώς, όμως, η πανδημία του κορωνοϊού μετράει ήδη πάνω από ενάμιση χρόνο και οι ανισότητες πρόσβασης σε αποτελεσματικά και ασφαλή εμβόλια είναι μεγαλύτερες από ποτέ ανάμεσα στις ανεπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες, το θέμα έχει επανέλθει δριμύ.
Με δεδομένο ότι μια πανδημία τελειώνει μόνο όταν επιτευχθεί υψηλό ποσοστό εμβολιασμού σε όλη την υφήλιο, πόσο ωφέλιμοι είναι οι περιορισμοί της διανοητικής ιδιοκτησίας; Αλλά και από την άλλη, σε ποιο βαθμό αυτοί όντως εμποδίζουν την παραγωγή εμβολίων; Πρόκειται για ένα περίπλοκο ζήτημα, στο οποίο ακόμα δεν υπάρχουν σαφείς απαντήσεις.
Η συμφωνία TRIPS και η ευελιξία της
Η διανοητική ιδιοκτησία σε διεθνές επίπεδο καθορίζεται από τη Συμφωνία για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στον Τομέα του Εμπορίου, γνωστή ως TRIPS (Agreement on Trade Related Aspects of IntellectualProperty Rights), η οποία τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 1995 και εισήγαγε το δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας στο παγκόσμιο εμπόριο αποτελώντας την πιο ολοκληρωμένη πολυμερή συμφωνία σε αυτόν τον τομέα. Το πεδίο εφαρμογής της είναι ευρύ, καλύπτοντας όλο το φάσμα της βιομηχανικής και της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως μεταξύ άλλων τα εμπορικά σήματα, τις γεωγραφικές ενδείξεις, τις ευρεσιτεχνίες, τα εμπορικά μυστικά καθώς και τα πνευματικά και συγγενικά δικαιώματα.
Το 2001, με πρωτοβουλία ορισμένων αναπτυσσόμενων χωρών ξεκίνησαν συνομιλίες σχετικά με την ερμηνεία της Συμφωνίας TRIPS και τη δυνατότητα λιγότερο στενής ανάγνωσής της, έτσι ώστε να μην περιορίζει σε υπερβολικό βαθμό την παραγωγή και κυκλοφορία αγαθών ζωτικών για την παγκόσμια υγεία. Οι συνομιλίες αυτές οδήγησαν στη Διακήρυξη της Ντόχα για τη Συμφωνία TRIPS και τη δημόσια υγεία, η οποία αποσαφηνίζει το πεδίο της Συμφωνίας και δηλώνει ότι οι διατάξεις της θα πρέπει να ερμηνευθούν υπό το πρίσμα του στόχου της ίσης πρόσβασης, της κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας σε συνδυασμό με την προώθηση της τεχνολογικής καινοτομίας και της ισορροπίας μεταξύ δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.
Η εξισορρόπηση αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ευελιξίας που παρέχει η Συμφωνία TRIPS, έτσι ώστε ναι μεν να προστατεύονται οι φορείς των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, αλλά ταυτόχρονα αυτή η προστασία να μην αποβαίνει εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Στα πλαίσια αυτά δίνεται η δυνατότητα υποχρεωτικής αδειοδότησης, η οποία αποτελεί έναν αρκετά αποτελεσματικό και σχετικά εύκολα επιβαλλόμενο τρόπο να αυξηθεί η παραγωγή ενός προστατευόμενου προϊόντος.
Η υποχρεωτική αδειοδότηση στη Συμφωνία TRIPS αποτελεί έναν αρκετά αποτελεσματικό τρόπο να αυξηθεί η παραγωγή ενός προστατευόμενου προϊόντος
Συγκεκριμένα, με την υποχρεωτική αδειοδότηση μια κυβέρνηση μπορεί να επιτρέψει στη χώρα της την παραγωγή ενός προϊόντος ή μιας διαδικασίας που έχει κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Μάλιστα, αυτή η αδειοδότηση δίνεται χωρίς τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι λαμβάνει χώρα αναστολή των δικαιωμάτων του. Αντίθετα, αυτά συνεχίζουν να ισχύουν και μάλιστα καταβάλλεται αποζημίωση για τα αντίγραφα των προϊόντων που παράγονται και χρησιμοποιούνται υπό την υποχρεωτική άδεια με βάση την οικονομική τους αξία.
Ως προς τις προϋποθέσεις χορήγησης αυτού του τύπου αναγκαστικής άδειας, η συμφωνία TRIPS δεν καταγράφει συγκεκριμένους λόγους που μπορεί να επικαλεστεί κάθε χώρα, ενώ η Διακήρυξη της Ντόχα επιβεβαιώνει ότι οι χώρες είναι ελεύθερες να καθορίζουν τις περιστάσεις χορήγησης υποχρεωτικών αδειών. Σε αυτές τις περιστάσεις μπορεί να συμπεριλαμβάνεται και η έκτακτη ανάγκη, όμως αυτή δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση.
Ωστόσο, στο άρθρο 31 της Συμφωνίας TRIPS απαριθμούνται ορισμένες προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για τη χορήγηση αναγκαστικής άδειας. Ειδικότερα, θα πρέπει η εταιρεία που υποβάλλει αίτηση για άδεια να έχει δοκιμάσει, εντός εύλογου χρονικού διαστήματος, να διαπραγματευτεί μια εθελοντική άδεια με τον κάτοχο του διπλώματος ευρεσιτεχνίας με εύλογους εμπορικούς όρους. Επίσης, θα πρέπει το πεδίο εφαρμογής και η διάρκεια της άδειας να περιορίζεται στον σκοπό για τον οποίο χορηγήθηκε, ενώ βεβαίως δεν επιτρέπεται αυτή η άδεια να είναι αποκλειστική ούτε μεταβιβάσιμη.
Ενώ, λοιπόν, η έκτακτη ανάγκη δεν είναι υποχρεωτική, εφόσον πληρούνται οι αναφερόμενες προϋποθέσεις της διαπραγμάτευσης για εθελοντική άδεια και του πεδίου εφαρμογής της, μπορεί να λειτουργήσει σε ένα άλλο επίπεδο ως αιτία της υποχρεωτικής αδειοδότησης. Έτσι, αναφέρεται ότι σε εθνικές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή σε άλλη περίσταση εξαιρετικά επείγοντος χαρακτήρα, δεν απαιτείται να έχει προηγουμένως υπάρξει το στάδιο της διαπραγμάτευσης για εθελοντική άδεια. Σε κάθε περίπτωση, όμως, δεν θίγεται η υποχρέωση για καταβολή αποζημίωσης στον κάτοχο του διπλώματος ευρεσιτεχνίας.
Μέχρι την τροποποίηση της Συμφωνίας TRIPS με τη Διακήρυξη της Ντόχα, το άρθρο 31 παρ. στ) έδινε τη δυνατότητα της χορήγησης υποχρεωτικής άδειας μόνο για τοπική κατασκευή του προϊόντος και προμήθεια στην εγχώρια αγορά. Ωστόσο, αυτός ο περιορισμός δεν έλυνε το βασικό πρόβλημα, για το οποίο προβλέφθηκε, το να μπορούν δηλαδή να έχουν πρόσβαση στα ιατροτεχνολογικά προϊόντα και φτωχότερες χώρες.
Καθώς οι περισσότερες από αυτές δεν έχουν τις υποδομές για να κατασκευάσουν από μόνες τους τέτοιου είδους προϊόντα, κρίθηκε σκόπιμο να τροποποιηθεί η Συμφωνία (άρθρο 31δις), ώστε να παρέχει έναν πρόσθετο τύπο υποχρεωτικής αδειοδότησης, σύμφωνα με τον οποίο προϊόντα που κατασκευάζονται υπό το καθεστώς της αναγκαστικής άδειας να μπορούν να εξαχθούν και σε άλλες χώρες που δεν έχουν δυνατότητα παραγωγής. Ωστόσο, αυτός ο τύπος υποχρεωτικής αδειοδότησης έχει λάβε χώρα μόνο μία φορά το 2007, όταν η Ρουάντα εισήγαγε γενόσημα αντιρετροϊικά φάρμακα από τον Καναδά.
Άλλες δυνατότητες για άμβλυνση των περιορισμών της διανοητικής ιδιοκτησίας
Η υποχρεωτική αδειοδότηση είναι η πιο οργανωμένη και ευρεία εξαίρεση που προβλέπει η Συμφωνία TRIPS, έτσι ώστε υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο σε περιόδους κρίσεων τα προβλήματα επί του κοινωνικού συνόλου που προκύπτουν από την αποκλειστικότητα των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας.
Στον αντίποδα της αναγκαστικής άδειας βρίσκεται φυσικά η εθελοντική άδεια που μπορούν να διαπραγματευτούν οι εταιρείες μεταξύ τους και η οποία θέτει συνήθως απαιτήσεις ποιότητας, αμοιβής και περιορισμού της παραγωγής και προμήθειας σε ορισμένες αγορές. Όμως, μια τέτοια διαδικασία ενέχει πάντα τον κίνδυνο της αργοπορίας και τη μη ευόδωσης.
Πέρα από αυτές τις δύο μορφές άδειας, η τρίτη επιλογή είναι και αυτή που συζητείται έντονα τους τελευταίους μήνες και αποτελεί αίτημα από ολοένα και περισσότερες χώρες του ΠΟΕ. Πρόκειται για την προσωρινή άρση των διατάξεων της Συμφωνίας TRIPS, η οποία μπορεί να συμβεί σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως εν προκειμένω η πανδημία του κορωνοϊού.
Η απόφαση για μια τέτοια άρση λαμβάνεται από το υψηλότερο όργανο λήψης αποφάσεων του ΠΟΕ, την Υπουργική Διάσκεψη, η οποία αποτελείται από τους Υπουργούς Εμπορίου και άλλους ανώτερους αξιωματούχους των 164 μελών του οργανισμού. Η συνήθης διαδικασία επιβάλλει ομοφωνία στη λήψη μιας τέτοιας απόφασης, όμως αν δεν υπάρξει συμφωνία, μπορεί να γίνει υποχρεωτική ψηφοφορία που απαιτεί πλειοψηφία ¾, για να αποφασιστεί η άρση των διατάξεων για τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας.
Σε σύγκριση με τις άλλες επιλογές, η συγκεκριμένη έχει το πλεονέκτημα ότι αφορά όλα τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας και όχι μόνο κάποια μεμονωμένη κατηγορία (π.χ. διπλώματα ευρεσιτεχνίας). Επιπλέον, δεν απαιτεί διαπραγματεύσεις, δεν θέτει όρια χρήσης (πέρα από τη χρονική διάρκεια της άρσης που θα αποφασιστεί) και είναι ουσιαστικά μια οριζόντια και άμεση λύση που δεν απαιτεί οικονομικό αντάλλαγμα στον κάτοχο των δικαιωμάτων, αφού ουσιαστικά τα δικαιώματά του παύουν να ισχύουν για κάποιο χρονικό διάστημα, αν και μπορεί να συμφωνηθεί η εύλογη αποζημίωσή του.
Το αν μια τέτοια απόφαση είναι σκόπιμη και επωφελής για την κοινωνική ευημερία και την αποτελεσματική αλλά και ασφαλή αντιμετώπιση της πανδημίας αποτελεί ένα θέμα που έχει αναλυθεί εκτεταμένα, χωρίς όμως να έχει εξαχθεί ένα αναντίρρητο συμπέρασμα.
Επιχειρήματα κατά της άρσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας
Η επιχειρηματολογία όσων εναντιώνονται σε αυτή την άρση επικεντρώνεται κυρίως σε δύο άξονες. Αφενός, υποστηρίζουν ότι το ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή η αύξηση της παραγωγής των εμβολίων και η ίση πρόσβαση των χωρών σε αυτά, μπορεί να επιτευχθεί με λιγότερο ριζοσπαστικούς τρόπους, όπως με την εθελοντική ή αναγκαστική άδεια.
Και μάλιστα, χωρίς να τεθεί εν αμφιβόλω όλο το σύστημα της διανοητικής ιδιοκτησίας, κάτι που θα οδηγούσε μακροπρόθεσμα ως αντικίνητρο στην ανάπτυξη και την καινοτομία. Επιπλέον, το καθεστώς των αδειών, σε αντίθεση με την άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, έχει το πλεονέκτημα της εξασφάλισης αυστηρών προϋποθέσεων ποιότητας στο παραγόμενο ιατροφαρμακευτικό προϊόν.
Tο καθεστώς των αδειών, σε αντίθεση με την άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, έχει το πλεονέκτημα της εξασφάλισης αυστηρών προϋποθέσεων ποιότητας στο παραγόμενο ιατροφαρμακευτικό προϊόν
Αφετέρου, ένας δεύτερος και πιο καίριος προβληματισμός αφορά το αν τελικά οι περιορισμοί της διανοητικής ιδιοκτησίας είναι η αιτία που οδηγεί στη μειωμένη παραγωγή εμβολίων. Το ερώτημα, δηλαδή, είναι αν υπάρχει η δυνατότητα από άλλες χώρες και άλλες εταιρείες, πέραν όσων ήδη έχουν αναπτύξει και παράγουν εμβόλια, να προχωρήσουν σε ασφαλή και επαρκή παραγωγή εμβολίων για όλο τον κόσμο.
Με δεδομένο ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες βρίσκονται ήδη σε εντατική συνεργασία, μέσω εθελοντικών αδειών και μεταφοράς τεχνολογίας, με οποιονδήποτε εταίρο μπορεί να τις συνδράμει, ώστε να ανταποκριθούν στην παγκόσμια επιταγή για αύξηση της παραγωγής, είναι εύλογο να αναρωτιέται κανείς αν αυτή η αποτυχία της αύξησης οφείλεται στα αποκλειστικά δικαιώματα επί των εμβολίων ή στην έλλειψη τεχνογνωσίας και υποδομών από άλλες φαρμακευτικές εταιρείες.
Επομένως, δεν είναι σαφές αυτή τη στιγμή το αν υπάρχουν σε παγκόσμιο επίπεδο έτοιμοι και πρόθυμοι κατασκευαστές που θα μπορούσαν να αναλάβουν το γιγάντιο εγχείρημα της παραγωγής καινοτόμων εμβολίων, τα οποία διέπονται από τέτοιο βαθμό πολυπλοκότητας, ώστε η ανάπτυξή τους βασίζεται σε πολλές παραπάνω διαδικασίες και τεχνολογίες από το περιεχόμενο της πατέντας.
Προφανώς, οι τεράστιες απαιτούμενες επενδύσεις σε εξοπλισμό αλλά και εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού και η συνακόλουθη γενναία επιχορήγηση που θα απαιτηθεί από το εκάστοτε κράτος καθιστούν ιδιαίτερα διστακτικούς τους εμπλεκόμενους φορείς, κάτι που αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι μέχρι σήμερα δεν έχει εκδοθεί καμία αναγκαστική άδεια με τη διαδικασία της υποχρεωτικής αδειοδότησης από κανένα κράτος-μέλος του ΠΟΕ.
Επιχειρήματα υπέρ της άρσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας
Οι υπέρμαχοι της άρσης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας δεν αγνοούν, βεβαίως, τους παραπάνω προβληματισμούς, διατείνονται όμως ότι μπορούν ενδεχομένως να ξεπεραστούν τα όποια εμπόδια. Οπωσδήποτε, η μεταφορά τεχνολογίας είναι μια κοπιαστική εργασία που απαιτεί μακροχρόνιους χειρισμούς και συνεργασίες με προσεκτικά επιλεγμένες εταιρείες. Ωστόσο, έχει ήδη επιφέρει καρπούς, όπως φάνηκε με τη συνεργασία του Serum Institute στην Ινδία με την AstraZeneca και τη Novavax για την παραγωγή 100 εκατομμυρίων δόσεων.
Προς αυτή την κατεύθυνση, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δημιούργησε τον Απρίλιο του 2021 έναν κόμβο μεταφοράς τεχνολογίας mRNA, για να παράσχει την υλικοτεχνική υποστήριξη και την τεχνογνωσία που απαιτούνται, έτσι ώστε οι φαρμακευτικές εταιρείες των χωρών με χαμηλό και μεσαίο εισόδημα να μπορούν να προχωρήσουν στην παραγωγή τέτοιου τύπου εμβολίων. Το Biovac Institute στη Νότια Αφρική είναι ο πρώτος κατασκευαστής που επιλέχθηκε και αναμένεται να αρχίσει να παράγει εμβόλια τους επόμενους μήνες.
Η άρση των φραγμών που προκύπτουν από τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας υποστηρίζεται ότι θα διευκολύνει αυτές τις προσπάθειες, εμπλέκοντας ολοένα και περισσότερες εταιρείες που θα μπορέσουν σταδιακά να προχωρήσουν στην παραγωγή εμβολίων διαφόρων τύπων. Μία τέτοια ώθηση δεν θα μπορούσε να δοθεί υπό το καθεστώς των υποχρεωτικών αδειών, με δεδομένο ότι αυτό απαιτεί ξεχωριστές διαδικασίες για κάθε κράτος, ενώ παράλληλα δεν καλύπτει ικανοποιητικά άλλα δικαιώματα βιομηχανικής ιδιοκτησίας, πέρα από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, όπως για παράδειγμα τα εμπορικά μυστικά.
Κατά βάση, όμως, αυτό που προσφέρει μια ενδεχόμενη άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας είναι σε συμβολικό επίπεδο. Με μια τέτοια απόφαση τα κράτη παρέχουν νομική σαφήνεια και απλές διαδικασίες στις εταιρείες που ενδιαφέρονται να προχωρήσουν στην παραγωγή εμβολίων χωρίς να περιορίζονται από πολύπλοκες νομικές διατάξεις. Πρόκειται κυρίως για μια κοινή δέσμευση της ανθρωπότητας στην ανθρώπινη ζωή και υγεία μέσω της προσπάθειας ισότιμης πρόσβασης στα εμβόλια.
Με την άρση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας τα κράτη παρέχουν νομική σαφήνεια και απλές διαδικασίες στις εταιρείες που ενδιαφέρονται να προχωρήσουν στην παραγωγή εμβολίων χωρίς να περιορίζονται από πολύπλοκες νομικές διατάξεις
Το ποια είναι η κατάλληλη λύση είναι κάτι που τελικά θα φανεί στην πορεία. Αυτή τη στιγμή γίνονται θεωρητικές συζητήσεις, οι οποίες μόνο υποθετικά μπορούν να σταθμίσουν τα οφέλη και τις αδυναμίες της κάθε προσέγγισης. Βέλτιστος στόχος είναι, βεβαίως, η αντιμετώπιση της πανδημίας χωρίς να υπονομευθεί ούτε η ασφάλεια των εμβολίων αλλά ούτε και η καινοτομία που μπορεί να δώσει λύσεις και σε επόμενες προκλήσεις που θα κληθεί να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα. Το ποια είναι η ιδεατή ισορροπία είναι μια ερώτηση, της οποίας η απάντηση θα αποκαλυφθεί σταδιακά και ίσως δυστυχώς μόνο εκ των υστέρων.
