Τα τελευταία χρόνια η χρήση νέων τεχνολογιών αποτελεί κοινό τόπο σε κάθε τομέα της επιστήμης και της επαγγελματικής ζωής. Το δικαστικό σύστημα και η δικαιοσύνη εν γένει, αλλά ειδικότερα οι τομείς του δικαίου, βρίσκονται στο στάδιο σαφούς επανατοποθέτησης και εκσυγχρονισμού τους, με την χρήση εργαλείων και μεθόδων που τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν αδύνατο να συλληφθούν ως ιδέες, πόσο μάλλον να εφαρμοστούν στην πράξη.
ΝΟΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ: ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Τα τελευταία χρόνια η χρήση νέων τεχνολογιών αποτελεί κοινό τόπο σε κάθε τομέα της επιστήμης και της επαγγελματικής ζωής. Το δικαστικό σύστημα και η δικαιοσύνη εν γένει, αλλά ειδικότερα οι τομείς του δικαίου, βρίσκονται στο στάδιο σαφούς επανατοποθέτησης και εκσυγχρονισμού τους, με την χρήση εργαλείων και μεθόδων που τις προηγούμενες δεκαετίες ήταν αδύνατο να συλληφθούν ως ιδέες, πόσο μάλλον να εφαρμοστούν στην πράξη.
Η μεταβολή που παρατηρείται τόσο οριζόντια ανά τομέα δικαίου, όσο και κάθετα ανά διαδικασία, προς την ψηφιοποίηση των δικογραφιών, των νομοθετικών κειμένων, των υπηρεσιών μιας στάσης, των σχετικών διεργασιών, δεν είναι μια προσωρινή κατάσταση, ούτε συνίσταται απλώς στην μεταφορά του φυσικού κόσμου στον ηλεκτρονικό. Πρόκειται για μια δομική επανασύσταση όλων των διαδικασιών, οι οποίες λαμβάνουν πλέον εκτός από νέα μορφή, και νέο περιεχόμενο με την χρήση της τεχνολογίας.
Ο θεσμός της διαμεσολάβησης εισήχθη στο ελληνικό δίκαιο με τον Ν.3898/2010 και μεταρρυθμίστηκε με τον Ν.4512/2018, ο οποίος στο μεγαλύτερο μέρος του διατηρήθηκε στο ξεχωριστό νομοθέτημα του Ν.4640/2019, αφορώντας τις αστικές και εμπορικές υποθέσεις που είναι δεκτικές διαμεσολάβησης, καθώς και την περαιτέρω εναρμόνιση της Ελληνικής Νομοθεσίας προς τις διατάξεις της Οδηγίας 2008/52/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 21ης Μαΐου 2008 για θέματα διαμεσολάβησης σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις ως και σε υποθέσεις διασυνοριακών διαφορών.
Ως διαμεσολάβηση έχει οριστεί μια διαρθρωμένη διαδικασία ανεξαρτήτως ονομασίας ή τίτλου, στην οποία συνυπάρχουν ως βασικά χαρακτηριστικά η εμπιστευτικότητα, η ιδιωτική αυτονομία, η ουδετερότητα και η αμεροληψία του/των διαμεσολαβητή/τών, στην οποία δύο ή περισσότερα μέρη επιχειρούν εκουσίως με καλοπιστία και συναλλακτική ευθύτητα να επιλύσουν μία διαφορά τους με τη βοήθεια διαμεσολαβητή, καταλήγοντας σε συμφωνία.
Ο διαμεσολαβητής απαιτείται να είναι πάντα τρίτο πρόσωπο σε σχέση με τους οιονεί διαδίκους, δηλαδή τα μέρη και τη διαφορά που αναλαμβάνει να διαμεσολαβήσει με κατάλληλο, αμερόληπτο και αποτελεσματικό τρόπο, διευκολύνοντας τους συμμετέχοντες να καταλήξουν σε μια κοινά αποδεκτή λύση της διαφοράς τους. Ο διαμεσολαβητής απαιτείται εκ του νόμου να είναι νόμιμα διαπιστευμένος στην Ελλάδα ή σε άλλο κράτος – μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναφορικά με τις διασυνοριακές διαφορές, αυτές στοιχειοθετούνται όταν τουλάχιστον ένα από τα μέρη κατοικεί μονίμως (ή διαμένει συνήθως) σε κράτος-μέλος διαφορετικό από εκείνο οποιουδήποτε άλλου μέρους.
Απαιτείται, επίσης, εκ του νόμου, για τον χαρακτηρισμό μιας διαφοράς ως διασυνοριακής, η διαμονή ή κατοικία σε διαφορετικό κράτος-μέλος να προκύπτει κατά την ημερομηνία στην οποία τα μέρη συμφωνούν να προσφύγουν σε διαδικασία διαμεσολάβησης, αφότου ανέκυψε η διαφορά, έχει διαταχθεί η διαμεσολάβηση από δικαστήριο κράτους-μέλους, κατατίθεται ένδικο βοήθημα, για το παραδεκτό της συζήτησης του οποίου υφίσταται υποχρέωση διαμεσολάβησης δυνάμει του εθνικού δικαίου ή κληθούν τα μέρη από αρμόδιο δικαστήριο.
Τα ανωτέρω αφορούν το νομοθετικό σκέλος της διαδικασίας της διαμεσολάβησης και είναι απαραίτητο να τα έχουμε υπ’όψιν μας παρακάτω, αναλύοντας το ζήτημα της χρήσης νέων τεχνολογιών και ειδικότερα legaltech (νομικής τεχνολογίας) στη διαδικασία. Η εφαρμογή legal tech σε ζητήματα όπως η online επίλυση καταναλωτικών διαφορών, με σημαντικές πρωτοβουλίες που υπάρχουν ήδη στο ενωσιακό δίκαιο, καθώς και η online διαμεσολάβηση (online mediation / eMediation) αποτελούν ένα θεμέλιο παράδειγμα για την κατανόηση του ζητήματος.
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ
Η φύση του θεσμού της διαμεσολάβησης, καθώς και οι απαιτούμενες δεξιότητες για την εκτέλεση των καθηκόντων του διαμεσολαβητή τελούν σε θετικότερη συσχέτιση στην εκ του σύνεγγυς διαδικασία όταν τα δύο (ή περισσότερα) μέρη της διαφοράς, καθώς και ο διαμεσολαβητής, ευρισκόμενοι στον ίδιο χώρο είναι ευκολότερο να έρθουν σε επικοινωνία, τόσο ως προς το αντικείμενο της διαφοράς και τα πραγματικά περιστατικά που το συναπαρτίζουν, όσο και ως προς τη συναισθηματική νοημοσύνη και την κατανόηση της διαφοράς εκ μέρους των μερών.
Είναι γεγονός ότι, μετά τις πρόσφατες εξελίξεις που προκάλεσε στην κοινωνική και οικονομική ζωή η πανδημία, η χρήση εργαλειών τεχνολογίας, όπως η βιντεοδιάσκεψη μέσω εφαρμογής κινητού τηλεφώνου ή ηλεκτρονικού υπολογιστή, αποτελούν σε αρκετές περιπτώσεις όχι πολυτέλεια, αλλά μονόδρομο. Αναφέρεται ο όρος πολυτέλεια γιατί είναι γνωστό ότι ακόμα και στις διασυνοριακές διαφορές ήταν συχνή η διεξαγωγή της διαδικασίας στην έδρα του ενός ή του άλλου μέρους, ύστερα από κοινή συμφωνία και την ανάλογη προετοιμασία.
Η επικράτηση συνθηκών πανδημίας την άνοιξη του 2020 στην Ευρωπαϊκή ήπειρο και η σχετική απαγόρευση πτήσεων και ελεύθερων μετακινήσεων άφησε, έστω και πρόσκαιρα, ως μόνο δυνατό τρόπο διεξαγωγής της διαμεσολάβησης αυτόν με την χρήση ηλεκτρονικών μέσων, όχι μόνο σε διασυνοριακές διαφορές, αλλά ακόμα και εντός των ορίων της ίδιας χώρας.
Εννοιολογικά η διαδικασία της διαμεσολάβησης με χρήση ηλεκτρονικών μέσων περιγράφεται ως onlinemediation / eMediation (ηλεκτρονική διαμεσολάβηση) στα πρότυπα της ορολογίας του eJustice (ηλεκτρονική δικαιοσύνη). Η online mediation, πέραν των προφανών πλεονεκτημάτων που παρέχει ως προς την ταχύτητα και τη μείωση του κόστους της διαδικασίας, διευκολύνει οργανωτικά και παραγωγικά την προσπάθεια εξεύρευσης λύσης, καθώς τα μέρη και ο διαμεσολαβητής βρίσκονται ο καθένας στον προσωπικό του χώρο, με άμεσο αποτέλεσμα τη μείωση του άγχους και της έντασης, ενώ ταυτόχρονα ο διαμεσολάβητης έχει τεχνολογικά τη δυνατότητα να επεμβαίνει ακόμη περισσότερο στη διαδικασία όταν προκληθεί ένταση ή διαφωνία, με περιορισμό των μικροφώνων ή εναλλαγή παραθύρων ανάλογα με την πορεία της συζήτησης.
H διαδικασία της ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης μειώνει σαφώς το κόστος της οργάνωσης και εκτέλεσης των απαραίτητων ενεργειών
Σε αντίθεση με τη διαμεσολάβηση σε φυσικό χώρο, όπου απαιτούνται στοιχεία όπως η κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή σε χώρο, προσωπικό, αίθουσες αναμονής για το μέρος που αναμένει κατά την διάρκεια των ιδιωτικών συνεδριών και τα αντίστοιχα αναλώσιμα, είναι δεδομένο ότι η διαδικασία της ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης μειώνει σαφώς το κόστος της οργάνωσης και εκτέλεσης των απαραίτητων ενεργειών.
Το μόνο που απαιτείται είναι μια συσκευή με κάμερα που συνδέεται στο διαδίκτυο, το κατάλληλο πρόγραμμα software/πλατφόρμας legal tech (κυρίως το zoom που έχει παραμέτρους που ταιριάζουν στη διαδικασία, αλλά και άλλες πλατφόρμες όπως ενδεικτικά το facetime και το cisco webex) και μια ενεργή σύνδεση. Η ανάπτυξη των τεχνολογιών επικοινωνίας με τον ρυθμό της επιτευχθείσας εξέλιξης των τελευταίων ετών είναι βέβαιο ότι θα μειώσει το κόστος ακόμη περισσότερο.
Η προοπτική διεξαγωγής περισσότερων διαμεσολαβήσεων με την χρήση legal tech / ηλεκτρονικών μέσων αφορά όχι μόνο τις διαμεσολαβήσεις μεταξύ δύο μερών, αλλά και αυτές στις οποίες το αντικείμενο της διαφοράς επιμερίζεται και αφορά δεκάδες μέρη και περισσότερους του ενός διαμεσολαβητές που βρίσκονται σε διαφορετικό τόπο ή χώρα και είναι αδύνατο να συντονιστούν εκ του σύνεγγυς για κοινή συνάντηση στο ίδιο χωροχρονικό σημείο. Πολλές διαμεσολαβητικές προσπάθειες σε φυσικό χώρο αναβάλλονται, ακυρώνονται ή αποβαίνουν τελικά άκαρπες όταν απαιτούν την συμμετοχή – σύμπραξη πολλών μερών στο ίδιο σημείο. Η λύση που δίνει η ηλεκτρονική διαμεσολάβηση με την παροχή της εξ’αποστάσεως διαδικασίας αποβαίνει τελικά προς όφελος της διαδικασίας.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣH ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η διαμεσολάβηση είναι διαρθρωμένη διαδικασία. Στις δεξιότητες του διαμεσολαβητή και, ειδικότερα, στην επιτυχημένη εφαρμογή τους στηρίζεται τόσο η εξέλιξη όσο και η κατάληξη της διαρθρωμένης αυτής διαδικασίας. Η κατάρτιση του διαμεσολαβητή είναι διεπιστημονική και απαιτεί στοιχεία από τις κοινωνικές, ανθρωπιστικές, νομικές και διοικητικές επιστήμες και οι δεξιότητες του καλλιεργούνται και διευρύνονται από την σωστή εκμάθηση και εφαρμογή αυτών των γνώσεων που μετουσιώνονται σε πρακτικές. Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να τονίσουμε ότι η απόσταση και η χρήση ηλεκτρονικών μέσων legal tech είναι δυνατό -από την φύση της εξ’αποστάσεως διαδικασίας- να περιορίσουν το εύρος της άσκησης των ανωτέρω δεξιοτήτων και χαρακτηριστικών.
Αυτό συμβαίνει επειδή, ακριβώς, η μεταφορά της διαδικασίας από τον φυσικό χώρο στον ηλεκτρονικό πρέπει να γίνεται με γνώμονα την διατήρηση των βασικών κανόνων που στοιχειοθετούν μια επιτυχημένη διαμεσολάβηση ή, ακόμα καλύτερα, την όσο το δυνατόν καλύτερη μετεξέλιξη ή μετατροπή τους στο ηλεκτρονικό περιβάλλον. Η ζωντανή και ανθρωποκεντρική διαδικασία της διαμεσολάβησης, μεταφερόμενη σε μια οθόνη και ένα ακουστικό/ηχείο, είναι προφανές ότι ενσωματώνεται σε ένα μέσο, το οποίο πρέπει να είναι κατάλληλα σχεδιασμένο, ώστε να επιτύχει το μέγιστο της μεταφοράς της εμπειρίας από τον φυσικό κόσμο στον ηλεκτρονικό.
Γεννάται, λοιπόν, εδώ η ανάγκη της προσεκτικής σχεδίασης των κατάλληλων ηλεκτρονικών μέσων και λογισμικού legal tech, τα οποία θα ανταποκρίνονται όσο το δυνατόν περισσότερο στα στοιχεία της φυσικής διαδικασίας. Αναφέρθηκε ανωτέρω ότι η διαμεσολάβηση με χρήση νέων τεχνολογιών απαιτεί τα κατάλληλα εργαλεία. Το γεγονός αυτό παρέχει την ευκαιρία στην επιστήμη της πληροφορικής και των τεχνολογιών επικοινωνίας να έλθουν σε μια διαλεκτική σχέση με τον θεσμό της διαμεσολάβησης και τα υπόλοιπα διεπιστημονικά του χαρακτηριστικά -με επίκεντρο αυτό της νομικής επιστήμης- ώστε να δημιουργηθούν εξειδικευμένα τεχνολογικά εργαλεία που θα προσφέρουν ακόμη καλύτερη εμπειρία χρήσης στα μέρη της διαφοράς και τους διαμεσολαβητές, ενσωματώνοντας και προσαρμόζοντας όσο το δυνατόν περισσότερα από τα χαρακτηριστικά της φυσικής διαδικασίας και τηρώντας τις απαιτήσεις που εκ του νόμου έχουν τεθεί για την ορθή τέλεση της.
Έχοντας ήδη θέσει τους ανωτέρω προβληματισμούς, κλείνοντας την σύντομη αυτή αναφορά στη διαμεσολάβηση με χρήση νέων τεχνολογιών οφείλουμε να προσθέσουμε την ανάγκη για εξισορρόπηση των αναγκών μεταξύ της φυσικής και της εξ’ αποστάσεως διαδικασίας: ούτε η χρήση νέων τεχνολογιών είναι απόλυτα χρήσιμη πάντα, ως προϊόν εξέλιξης στο όνομα μιας δήθεν πρόοδου, ούτε η εμμονή στη φυσική διαδικασία και η άρνηση χρήσης νέων εργαλειών legal tech αποτελεί κίνδυνο ή απειλή για έναν μοντέρνο και προοδευτικό δικαιοπρακτικό θεσμό σαν αυτόν της διαμεσολάβησης.
Απαιτείται πάντα συγκεκριμένη στόχευση, ανάλυση της κατάστασης της υπό επίλυση διαφοράς, στρατηγικός και τακτικός σχεδιασμός από πλευράς του διαμεσολαβητή και συγκεκριμένη ταυτοποίηση αναγκών και μέσων, ώστε να επιλέγεται η χρήση online mediation / eMediation όπου και όπως κριθεί τελικά αναγκαίο.