Η αβεβαιότητα είναι στοιχείο συνυφασμένο με τον νομικό κόσμο. Από τη μια πλευρά, τα δυσχερή δογματικά ζητήματα, η εγγενής ασάφεια νομικών εννοιών που εξειδικεύονται από τη νομολογία και η πολυνομία. Από την άλλη οι πρακτικές δυσχέρειες, τα δικονομικά ζητήματα και οι καθυστερήσεις στην απονομή δικαιοσύνης. Όλα αυτά δημιουργούν ένα εξαιρετικά «ομιχλώδες» τοπίο για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (ενάγοντες, εναγομένους, δικηγόρους, δικαστές), τα οποία καλούνται (το καθένα από τη θέση του) να λάβουν σημαντικές αποφάσεις σταθμίζοντας πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες.
Ανάλυση αποφάσεων: Ένας αιτιολογημένος και οργανωμένος τρόπος διαχείρισης νομικών αβεβαιοτήτων/δυσχερειών
Είναι, λοιπόν, φανερό πως υπάρχουν πολλοί παράγοντες αβεβαιότητας σε μία συγκεκριμένη υπόθεση. Περιλαμβάνουν τόσο δυσχερή δογματικά και αποδεικτικά ζητήματα (π.χ. οι έννοιες και τα συναφή αποδεικτικά ζητήματα, ο αιτιώδης σύνδεσμος και τα συναφή αποδεικτικά ζητήματα κλπ.) και άλλους παράγοντες, οι οποίοι συχνά επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο τα προαναφερθέντα νομικά και πραγματικά ζητήματα επιλύονται (αξιοπιστία συγκεκριμένου εγγράφου ή ο ρόλος ενός μάρτυρα ως προς την κρίση του δικαστηρίου για ένα από τα παραπάνω ζητήματα).
Ως εκ τούτου, οι σχετικές δίκες είναι συχνά αβέβαιες ως προς την έκβασή τους και η προσφυγή στα δικαστήρια δεν αποτελεί πάντοτε την πλέον αποτελεσματική επιλογή. Για τους λόγους αυτούς, η συγκροτημένη λήψη αποφάσεων από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη (δικηγόρους, ενάγοντες, εναγόμενους, ασφαλιστικές εταιρείες κοκ.) είναι απαραίτητη.
Για την αποτελεσματική διαχείριση των υποθέσεων, είναι απαραίτητη η αντιμετώπιση των σχετικών αβεβαιοτήτων και δυσχερειών με αιτιολογημένο τρόπο. Οι άνθρωποι των επιχειρήσεων παραδοσιακά χρησιμοποιούν την ανάλυση αποφάσεων, ώστε να λάβουν δύσκολες αποφάσεις με πολλά σημεία αβεβαιότητας (Lewis and Roca).
Ωστόσο, η νομική κοινότητα άρχισε πολύ αργότερα να χρησιμοποιεί την ανάλυση αποφάσεων για την ανάλυση κινδύνου σε πολύπλοκες υποθέσεις (Victor, 1985). Δεδομένου ότι οι δίκες στην Ελλάδα συνδέονται με σημαντικές δυσχέρειες, καθυστερήσεις και υψηλό κόστος, είναι απαραίτητη η ενίσχυση των προσπαθειών των εμπλεκόμενων μερών να προχωρήσουν σε συμβιβασμό έπειτα από διαπραγμάτευση ή να προσφύγουν στη διαμεσολάβηση. Η ανάλυση αποφάσεων βοηθά τα μέρη να αξιολογήσουν τις εναλλακτικές τους επιλογές με μεθοδικό τρόπο.
Το πρώτο βήμα για την πραγματοποίηση μιας ορθής ανάλυσης νομικού κινδύνου περιλαμβάνει: 1) την αναγνώριση των ζητημάτων/παραγόντων που θα επηρεάσουν την τελική έκβαση της δίκης και το ύψος της αποζημίωσης που θα επιδικασθεί, και 2) την ανάλυση των αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα ζητήματα αυτά (Glideen atal. 2014). Το βασικό εργαλείο για μια τέτοια ανάλυση κινδύνου είναι ένα δέντρο απόφασης (Victor, 2001).
Όταν όλα τα δυσχερή ζητήματα και οι παράγοντες αβεβαιότητας μιας υπόθεσης και οι αλληλεπιδράσεις τους έχουν αναγνωριστεί, μετατρέπονται σε δέντρο απόφασης
Όταν όλα τα δυσχερή ζητήματα και οι παράγοντες αβεβαιότητας μιας υπόθεσης και οι αλληλεπιδράσεις τους έχουν αναγνωριστεί, οι πληροφορίες αυτές μετατρέπονται σε ένα δέντρο απόφασης (Glideen at al. 2014). Αυτό παρουσιάζει όλα τα πιθανά σενάρια για την έκβαση της δίκης, μαζί με τις συνέπειές τους, και, άρα, αποτελεί ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο για να εξεταστεί και να αναλυθεί πώς και σε ποιό βαθμό τα διαφορετικά νομικά και πραγματικά ζητήματα μπορούν να επηρεάσουν μια υπόθεση (Glideen at al., 2014).
Όταν αξιολογούμε τις πιθανότητες, είναι απαραίτητο να λαμβάνουμε υπόψη διαφορετικούς παράγοντες. Για παράδειγμα: 1) σε τι στηρίζεται η κρίση μας και για τις δύο πτυχές ενός υπό εξέταση ζητήματος (η ύπαρξη ή μη αμέλειας, η τήρηση ή μη του προτύπου επιμέλειας από έναν ιατρό, η ύπαρξη ή μη αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ της παράνομης και υπαίτιας συμπεριφοράς αφενός και του ζημιογόνου αποτελέσματος αφετέρου κοκ) 2) Τι αποδείξεις (ευνοϊκές ή μη) υπάρχουν στη διάθεσή μας; 3) Ποιοι θα είναι οι μάρτυρες ή/και οι πραγματογνώμονες; 4) Υπάρχει νομολογία (υπέρ ή κατά) για το συγκεκριμένο ζήτημα; Δηλαδή, πώς έχουν χειριστεί τα δικαστήρια παρόμοιες υποθέσεις; Με βάση ποιους συλλογισμούς και νομικά επιχειρήματα κατέληξαν στις αποφάσεις τους; 5) Ποιοι επιπλέον παράγοντες ενδέχεται να επηρεάσουν την κρίση του δικαστηρίου;
Για τους παραπάνω λόγους, το δέντρο απόφασης συγκεντρώνει τις διαφορετικές αβεβαιότητες, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα πιθανά αποτελέσματα (Lewis and Roca). Αποτελεί ένα εργαλείο λήψης αποτελεσματικών αποφάσεων, καταγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο φτάνουμε σε αυτές, και βελτιώνοντας τις πιθανότητες επίτευξης ενός θετικού αποτελέσματος (Lewis and Roca). Η ανάλυση αποφάσεων στηρίζεται στην έννοια του «προσδοκώμενου κέρδους»(expected value). «Προσδοκώμενο κέρδος» είναι το κέρδος από κάθε πιθανή έκβαση της δίκης, πολλαπλασιαζόμενο με την πιθανότητα επέλευσής του. Σχετικά με τη διαχείριση πολύπλοκων διαφορών αστικής ευθύνης, το «προσδοκώμενο κέρδος» είναι η σταθμισμένη μέση τιμή όλων των δυνητικών αποτελεσμάτων.
Η νομική κοινότητα συνήθως εκφράζει τις απόψεις της σε ποιοτικούς, όχι ποσοτικούς όρους (π.χ. «Είναι πολύ πιθανό να… Υπάρχουν καλές πιθανότητες να… κοκ). Αυτό για τον δικηγόρο μπορεί να σημαίνει 55%, αλλά για εμάς 85%. Σε υποθέσεις μεγάλου οικονομικού αντικειμένου, αυτή η παρανόηση μπορεί να έχει τεράστιο κόστος. Συνεπώς, είναι απαραίτητη η εξεύρεση και χρήση μιας κοινής και μετρήσιμης γλώσσας (Lewis and Roca).
Οι πιθανότητες εκφράζονται σε ποσοστά (επί τοις εκατό) και εμπεριέχουν το απαραίτητο ποιοτικό στοιχείο (Lewis and Roca): Ο ενάγων έχει προσφερθεί να συμβιβαστεί για 60.000 ευρώ. Η καλύτερη εκτίμησή μου είναι πως έχω 40% πιθανότητα να κρίνει το δικαστήριο πως υπέχω ευθύνη αποζημίωσης. Εάν αυτό συμβεί, υπάρχει περίπου 25% πιθανότητα να επιδικαστούν περίπου 225.000 ευρώ, 50% πιθανότητα να επιδικαστούν 100.000, και 25% πιθανότητα να επιδικαστούν 35.000. Θα πρέπει να αποδεχθώ την προσφορά του ενάγοντα; Απάντηση: Όχι.
Αλλά, ίσως αξίζει να συμβιβαστώ για 46.000 ευρώ. Διότι: α) (0,4 χ 0,25= 0,10): 10% πιθανότητα για αποζημίωση 225.000 ευρώ, άρα το προσδοκώμενο κέρδος είναι 22.500 ευρώ, β) (0,4 x 0,5 = 0,20): 20% πιθανότητα για αποζημίωση 100.000 ευρώ, άρα το προσδοκώμενο κέρδος είναι 20.000 ευρώ, γ) (0,4 x 0,25 = 0,10): 10% πιθανότητα για αποζημίωση 35.000 ευρώ, άρα το προσδοκώμενο κέρδος είναι 3.500 ευρώ. Το άθροισμα των προσδοκώμενων κερδών (η σταθμισμένη μέση τιμή) για όλα τα σενάρια ευθύνης/αποζημίωσης (22.500+20.000+3.500) είναι 46.000.
Ωστόσο, όταν υπάρχουν πολλές μεταβλητές/παράγοντες που επηρεάζουν την τελική έκβαση (κάτι που, όπως προαναφέρθηκε, ισχύει αναμφίβολα για πολύπλοκες υποθέσεις όπου πολλά και διαφορετικά νομικά και πραγματικά ζητήματα επηρεάζουν την έκβαση της δίκης), ο ανθρώπινος νους δυσκολεύεται να οργανώσει και να αναλύσει όλα τα πιθανά αποτελέσματα (Lewis and Roca). Τα δέντρα αποφάσεων αποτελούν τα αναγκαία εργαλεία για την ανάλυση αυτή.
3. Βασικές Χρήσεις, Σκοποί και Χαρακτηριστικά Δέντρων Αποφάσεων
Οι βασικοί λόγοι για τους οποίους δικηγόροι και εντολείς χρησιμοποιούν ανάλυση δέντρων αποφάσεων είναι οι εξής: 1) για να είναι βέβαιοι πως έχουν κατανοήσει επαρκώς τα κυριότερα δυσχερή ζητήματα της υπόθεσης, 2) για να λάβουν άδεια από τους εντολείς να προχωρήσουν σε συμβιβασμό, 3) για να πείσουν τα εμπλεκόμενα μέρη να αποδεχθούν έναν συμβιβασμό, 4) για να πείσουν έναν διαμεσολαβητή (ή και δικαστή) για τη βασιμότητα της θέσης τους και 5) για να καταστρώσουν μια οικονομικά βιώσιμη στρατηγική διαχείρισης της υπόθεσης (Victor, 2001).
Ο βασικός σκοπός των δέντρων αποφάσεων είναι να αναδειχθούν τα πιο σημαντικά ζητήματα και οι παράγοντες που τα επηρεάζουν, στην περίπτωση που η υπόθεση ακολουθήσει τη δικαστική οδό
Ο βασικός σκοπός των δέντρων αποφάσεων είναι να αναδειχθούν τα πιο σημαντικά ζητήματα και οι παράγοντες που τα επηρεάζουν, στην περίπτωση που η υπόθεση ακολουθήσει τη δικαστική οδό (Victor, 2001). Η αναγνώριση των βασικών αβεβαιοτήτων/δυσχερών ζητημάτων και η συνακόλουθη εκτίμηση/αξιολόγηση των λόγων για τους οποίους μία υπόθεση μπορεί να χαθεί ακόμα κι αν κάποιο σημαντικό ζήτημα έχει κερδηθεί, είναι τεράστιας σημασίας. Βοηθά ουσιαστικά τα μέρη να κάνουν καλύτερες εκτιμήσεις και να αναγνωρίσουν σημεία τα οποία χρειάζονται βαθύτερη πραγματική ή νομική έρευνα (Victor, 2001).
Ουσιαστικά, τα δέντρα αποφάσεων βασίζονται στις καλύτερες υποκειμενικές εκτιμήσεις του δικηγόρου σχετικά με τα δυσχερή ζητήματα μιας υπόθεσης, των αλληλεπιδράσεών τους, των συνεπειών τους και της πιθανής έκβασής τους (Victor, 2001). Τα καίρια ζητήματα (ultimateissues) είναι αυτά των οποίων η έκβαση ξεχωριστά ή σε συνδυασμό είναι καθοριστική για τη συνολική έκβαση της υπόθεσης (η ύπαρξη ή μη παράνομης συμπεριφοράς ή υπαιτιότητας ή ζημίας ή αιτιώδους συνδέσμου κλπ.) καθώς και εκείνα τα ζητήματα που επηρεάζουν το ύψος της αποζημίωσης (Victor, 2001). Οι παράγοντες που επηρεάζουν (influencing factors) είναι εκείνα τα σημεία αβεβαιότητας που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο θα επιλυθούν τα καίρια ζητήματα (ultimate issues) (κανόνες Πολιτικής Δικονομίας, αποδεικτικά μέσα όπως μάρτυρες, έγγραφα κλπ.) (Victor 2001). Δεν μπορούν να επηρεάσουν ευθέως την έκβαση της υπόθεσης, αλλά επηρεάζουν την έκβαση ορισμένων καίριων ζητημάτων.
Ένα δέντρο απόφασης που χρησιμοποιείται σε ιδιωτικές διαφορές έχει συνήθως δύο διακλαδώσεις: «διεκδικώ δικαστικώς» και «συμβιβάζομαι». Η διακλάδωση του συμβιβασμού ενδεχομένως να αποτελεί την πρόταση της άλλης πλευράς, ή την εκτίμηση του δικηγόρου για το τι μπορεί να αποδεχθεί η άλλη πλευρά για να επιτευχθεί συμβιβασμός (Hoffer, 1996). Η διακλάδωση της δικαστικής διεκδίκησης συνήθως περιλαμβάνει περαιτέρω διακλαδώσεις οι οποίες παρουσιάζουν τα διαφορετικά νομικά και πραγματικά ζητήματα που ενδέχεται να ανακύψουν κατά τη διάρκεια της δίκης (Hoffer, 1996).
Τα μέρη ενός δέντρου απόφασης είναι τα εξής: 1) Κόμβος απόφασης (decision node), που αντιπροσωπεύεται από ένα τετράγωνο και αποτελεί μία στρατηγική επιλογή (π.χ. δικαστική διεκδίκηση ή συμβιβασμός), η οποία βρίσκεται απολύτως στον έλεγχό μας (αν και οι συνέπειές της δεν ελέγχονται από εμάς) (Victor, 2001). Οι πιθανές επιλογές μας είναι γραμμένες στις «διακλαδώσεις» (οριζόντιες γραμμές), που ακολουθούν τον κόμβο (Victor 2001), 2) κόμβος πιθανοτήτων (chance node), που αντιπροσωπεύεται από έναν κύκλο και παρουσιάζει ένα δυσχερές ζήτημα, ένα σημείο αβεβαιότητας (π.χ. απόδειξη αμέλειας, ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου ή μη)- κάτι το οποίο δεν βρίσκεται απόλυτα στον έλεγχό μας (Victor, 2001). Οι διακλαδώσεις που ακολουθούν έναν τέτοιο κόμβο δείχνουν τους πιθανούς τρόπους με τους οποίους κάθε επιμέρους ζήτημα μπορεί να επιλυθεί (Victor 2001).
Πολλές διακλαδώσεις μπορεί να ακολουθούν έναν κόμβο πιθανοτήτων (Victor, 2001). Το ζήτημα στο οποίο επικεντρώνονται θα πρέπει να μπορεί να επιλυθεί με τουλάχιστον έναν από τους τρόπους που δείχνουν οι διακλαδώσεις που ακολουθούν, αλλά με όχι παραπάνω από έναν τρόπο από αυτούς που παρουσιάζονται και χωρίς πρόσθετους τρόπους πέραν αυτών που έχουν ήδη παρουσιασθεί στο δέντρο (Victor, 2001). Οι πιθανότητες που σημειώνονται κάτω από κάθε διακλάδωση, αντιπροσωπεύουν την εκτίμηση του δικηγόρου (ή διαμεσολαβητή ή άλλου συμβούλου) σχετικά με την πιθανότητα επέλευσης των πιθανών αποτελεσμάτων κάθε διακλάδωσης (Victor, 2001).
Οι πιθανότητες για την έκβαση κάθε ζητήματος απεικονίζονται κάτω από τις αντίστοιχες διακλαδώσεις (Victor, 2001). Οι πιθανότητες σε έναν κόμβο θα πρέπει να ανέρχονται αθροιστικά σε 100%. Αξίζει να τονιστεί πως όταν αποφασίζουμε και εξετάζουμε τις πιθανότητες αυτές, είναι απαραίτητο να εστιάζουμε «πίσω από τους αριθμούς» με βάση διαφορετικούς σημαντικούς παράγοντες.
Παραδείγματα χρήσης της ανάλυσης αποφάσεων για εις βάθος ανάλυση νομικού κινδύνου και λήψη νομικής απόφασης (προσφυγή στο δικαστήριο ή συμβιβασμός) με τη χρήση δέντρου απόφασης φαίνονται στις εικόνες παρακάτω.
