Οι κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας Covid-19 είναι εκτενείς, πολύπλευρες και αναμένεται να αφήσουν το αποτύπωμά τους για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα. Οι συνθήκες κοινωνικής αποστασιοποίησης και καραντίνας δημιούργησαν πρωτοφανείς καταστάσεις, οι οποίες οδήγησαν στην επίταση υπαρχόντων ή την ανάδειξη νέων προβλημάτων σε μία σειρά από τομείς της καθημερινότητας. Ένα από τα πλέον σημαντικά ζητήματα που ανέκυψαν κατά την πανδημία ήταν η εκτεταμένη αναστολή μίας εκ των πλέον θεμελιωδών λειτουργιών του σύγχρονου Κράτους Δικαίου: του συστήματος απονομής Δικαιοσύνης.
Η αναστολή λειτουργίας της Δικαιοσύνης έχει πολύπλευρες συνέπειες σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Αναφερόμαστε σε αναστολή λειτουργίας της Δικαιοσύνης και όχι μόνο των δικαστηρίων, καθώς τα ζητήματα που ανέκυψαν κάλυψαν όλο το φάσμα του οικοσυστήματος της Δικαιοσύνης. Σε ό,τι αφορά τους δικηγόρους, διεθνείς έρευνες δείχνουν σημαντική πτώση της δικηγορικής ύλης, γεγονός που είναι σαφές και στην Ελλάδα, με την πλειονότητα των δικηγόρων να τίθεται αντιμέτωπη με πρωτοφανείς δυσκολίες, αν όχι πλήρη αδυναμία, παροχής νομικών υπηρεσιών. Παράλληλα, σημαντικές είναι οι συνέπειες και υπό το πρίσμα πολιτών και επιχειρήσεων, τόσο λόγω της δυσχέρανσης της δυνατότητας πρόσβασης στη Δικαιοσύνη και της περιορισμένης δυνατότητας ρύθμισης των εννόμων σχέσεων, όσο και λόγω της θεσμικής ανισορροπίας που δημιουργήθηκε μεταξύ των εξουσιών σε επίπεδο Κράτους Δικαίου. Αναμφίβολα, η επίδραση της πανδημίας στη Δικαιοσύνη εμφανίζει έντονα οικονομικά χαρακτηριστικά, τόσο για τον δημόσιο όσο και τον ιδιωτικό τομέα. Η αναστολή λειτουργίας των υποθηκοφυλακείων, η μη εκδίκαση υποθέσεων οφειλών προς το Δημόσιο ή, αντίστοιχα, οικονομικής φύσεως αξιώσεων πολιτών και επιχειρήσεων αποτελούν παραμέτρους, οι πραγματικές διαστάσεις των οποίων θα ήταν ιδιαιτέρως χρήσιμο να καταγραφούν. Τέλος, οι δυσλειτουργίες του συστήματος δεν άφησαν ανεπηρέαστο – σε διαφορετικό σαφώς βαθμό – κανένα τμήμα του οικοσυστήματος της Δικαιοσύνης, με τα πλήγματα να είναι ουσιώδη για όλους τους επαγγελματίες του νομικού κλάδου.
Εάν επιχειρούσε κανείς να εντοπίσει τις όποιες θετικές πτυχές της πανδημίας στην ελληνική Δικαιοσύνη, δεν θα μπορούσε να μην σταθεί πρωτίστως στο γεγονός ότι ο δημόσιος διάλογος για τη νομική τεχνολογία (legal tech) και για την Ηλεκτρονική Δικαιοσύνη (e-justice) λαμβάνει πλέον χώρα σε μία διαφορετική, πιο πρακτική και πιθανώς τολμηρή βάση.
Η τεχνολογία ως παράγοντας εξέλιξης της Δικαιοσύνης
Καθώς ο Covid-19 εξαπλωνόταν με τρομακτική ταχύτητα σε ολόκληρο τον πλανήτη, η τεχνολογία γνώρισε πρωτοφανείς ρυθμούς διάδοσης, αποτελώντας, σε πολλές περιπτώσεις, το μοναδικό “αντίδοτο” στις πρωτοφανείς συνθήκες που διαμορφώθηκαν. Από ζωτικής σημασίας τομείς, όπως η λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος και η άσκηση της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας, έως και κάθε, σχεδόν, πτυχή της λειτουργίας του ιδιωτικού τομέα (τηλεργασία, τηλεδιασκέψεις, κοκ) και φυσικά της προσωπικής ζωής (επικοινωνίας με οικογένεια και φίλους, ενημέρωσης κοκ.), η τεχνολογία έλαβε χαρακτηριστικά sine qua non προϋπόθεσης για την “επιχειρησιακή συνέχεια” της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής.
Στο ίδιο μήκος κύματος, η τεχνολογία βρέθηκε στο επίκεντρο των πρακτικών αλλά και του δημόσιου διαλόγου σε ό,τι αφορά τη Δικαιοσύνη. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τεχνολογικές εφαρμογές αξιοποιήθηκαν εκτενώς σε διάφορα συστήματα Δικαιοσύνης ανά τον κόσμο: από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το Ηνωμένο Βασίλειο και πολλές δικαιοδοσίες κοινού δικαίου, με μακρά παράδοση στην αξιοποίηση της τεχνολογίας, έως χώρες με πιο συντηρητικά συστήματα και χαμηλότερους ρυθμούς υιοθέτησης τεχνολογικών λύσεων, οι τάσεις αξιοποίησης εφαρμογών Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης είναι παραπάνω από σαφείς. Στις περισσότερες περιπτώσεις παρατηρείται εντός του οικοσυστήματος της Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης μία διττή τάση. Αφενός, γίνεται προσπάθεια διαμόρφωσης και ανάδειξης νέων, πιο ριζοσπαστικών ιδεών και λύσεων σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της Δικαιοσύνης (όπως για παράδειγμα τα online δικαστήρια). Αφετέρου, και μάλλον σε επικρατέστερο βαθμό, φαίνεται πως κερδίζουν έδαφος και αναπτύσσονται με αναπάντεχα ταχείς ρυθμούς εργαλεία και πρακτικές που είχαν ήδη εφαρμοστεί, αλλά με περιορισμένη αποδοχή (όπως για παράδειγμα η ηλεκτρονική κατάθεση δικογράφων στην Ελλάδα).
Η νομική τεχνολογία (legal tech) είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται διεθνώς – αν και όχι πάντοτε στο ίδιο πλαίσιο – για να περιγράψει τη χρήση τεχνολογίας στο νομικό κλάδο, τόσο σε ιδιωτικό όσο και δημόσιο επίπεδο. Υπό το πρίσμα της αξιοποίησης της νομικής τεχνολογίας από δημόσιους φορείς και δικαστήρια, τα παραδείγματα σε χώρες του εξωτερικού προκαλούν εντυπωσιασμό, χωρίς να λείπουν τα σημεία προβληματισμού. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα βασικά συστήματα που αφορούν σε ψηφιοποίηση, αυτοματοποίηση, αξιοποίηση τεχνολογιών cloud και απομακρυσμένη πρόσβαση θεωρούνται δεδομένα, με τους αρμόδιους φορείς να στρέφουν πλέον το ενδιαφέρον τους σε τεχνολογίες βασισμένες στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Οι αρχές επιβολής του νόμου έχουν ηγετικό ρόλο στον τομέα αυτό τόσο στις ΗΠΑ, όσο και σε αυτήν την πλευρά του Ατλαντικού. Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες η αστυνομία αξιοποιεί ήδη τεχνολογίες «μεγάλων δεδομένων» για την πρόβλεψη τέλεσης μελλοντικών εγκληματικών πράξεων (προγνωστική αστυνόμευση/predictive policing), ενώ εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης χρησιμοποιούνται για τη διαχείριση της οδικής κυκλοφορίας ή ακόμα και για την αυτοματοποιημένη έκδοση διοικητικών πράξεων. Περαιτέρω, “ευφυή” συστήματα χρησιμοποιούνται και σε ακόμα πιο σύνθετες περιπτώσεις, όπως φορολογικοί έλεγχοι, είσπραξη χρεών, ηλεκτρονική συλλογή αποδείξεων και άλλες. Σε ορισμένες δε αμφιλεγόμενες περιπτώσεις, εξελιγμένα πληροφοριακά συστήματα χρησιμοποιούνται ακόμα και στο πλαίσιο της ποινικής Δικαιοσύνης, όπως για παράδειγμα κατά την αξιολόγηση των πιθανοτήτων υποτροπής κρατουμένων (το περίφημο σύστημα COMPAS στις ΗΠΑ). Την ίδια στιγμή στην Κίνα δοκιμάζονται ακόμα πιο τολμηρές προσεγγίσεις, όπως δικαστήρια που λειτουργούν πλήρως σε ψηφιακό περιβάλλον και υποστηρίζονται εκτενώς από συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης κατά τη δικαιοδοτική τους λειτουργία.
Η νομική τεχνολογία (legal tech) είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται διεθνώς – αν και όχι πάντοτε στο ίδιο πλαίσιο – για να περιγράψει τη χρήση τεχνολογίας στο νομικό κλάδο, τόσο σε ιδιωτικό όσο και δημόσιο επίπεδο.
Αδιαμφισβήτητα, το ενδιαφέρον για τη νομική τεχνολογία εντείνεται διαρκώς σε διεθνές επίπεδο, με τη σχετική βιομηχανία να μετρά περισσότερες από 700 εταιρείες παγκοσμίως. Οι εταιρείες αυτές αναπτύσσουν εφαρμογές είτε αμιγώς για τον ιδιωτικό τομέα, είτε σε συνεργασία με το δημόσιο και τα δικαστήρια, υιοθετώντας καινοτόμες προσεγγίσεις και υποσχόμενες λύσεις όχι μόνο σε επίπεδο αποδοτικότητας, αλλά και βελτίωσης της πρόσβασης στη Δικαιοσύνη. Οπωσδήποτε, οι εξελίξεις αυτές γεννούν ενθουσιασμό και υψηλές προσδοκίες για το μέλλον, απαιτούν ωστόσο προσεκτική εξέταση και ιδιαίτερη εγρήγορση, προκειμένου να συμβάλλουν αρμονικά στη διαμόρφωση των νέων συνθηκών απονομής Δικαιοσύνης.
Σαφώς πιο διαδεδομένος όρος στη χώρα μας για την αξιοποίηση εργαλείων τεχνολογίας στο δημόσιο τομέα, και ειδικότερα, στο σύστημα απονομής Δικαιοσύνης είναι η Ηλεκτρονική Δικαιοσύνη (e-justice). Από το 2010 και μετά έχουν καταβληθεί σημαντικές προσπάθειες και κονδύλια για την ψηφιοποίηση της Δικαιοσύνης, άλλοτε με περισσότερο και άλλοτε με λιγότερο επιτυχή αποτελέσματα. Χωρίς να παραγνωρίζονται οι σημαντικές δυσκολίες που εμφανίζουν τα έργα πληροφορικής στον τομέα της Δικαιοσύνης σε διεθνές επίπεδο, οι ιδιαιτερότητες και διαφοροποιήσεις του εκάστοτε συστήματος και φορέα (λ.χ. μεταξύ διοικητικής και πολιτικής Δικαιοσύνης), αλλά και πολλοί ακόμα παράγοντες, όπως το περιορισμένο ενδιαφέρον των χρηστών για τα συστήματα αυτά, κατά κοινή ομολογία η Ηλεκτρονική Δικαιοσύνη δεν είχε τη δυνατότητα να παρέχει τις επιθυμητές λύσεις κατά την περίοδο της πανδημίας. Η υποστήριξη, ωστόσο, που παρείχε η τεχνολογία στο σύστημα Δικαιοσύνης κατά το διάστημα αυτό, μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για την ουσιαστική και εκτενή αξιοποίησή της στο μέλλον.
Μπορεί το γεγονός πως η Ελλάδα έχει βρεθεί πίσω στις εξελίξεις στον τομέα της Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης να μετατραπεί σε πλεονέκτημα – ένα ιδιότυπο leapfrogging στον τομέα της Δικαιοσύνης; Υπό προϋποθέσεις θεωρούμε πως ναι. Μία συστηματική μελέτη παραδειγμάτων επιτυχημένων πρακτικών από άλλες δικαιοδοσίες, σε συνάρτηση με μία προσεκτική εξέταση των αδυναμιών που εμφάνισε η μεθοδολογία που έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα, θα μπορούσε να οδηγήσει στην ανάδειξη πιο λειτουργικών μοντέλων και λύσεων, με το βλέμμα πάντοτε στραμμένο στο μέλλον της Δικαιοσύνης και της τεχνολογίας. Στο πλαίσιο αυτό, εκτιμούμε πως είναι κομβικής σημασίας η ύπαρξη στρατηγικής και μηχανισμών που θα διασφαλίσουν ότι οι κινήσεις στο χώρο της Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης θα είναι συντονισμένες προς μία κοινή κατεύθυνση καινοτομίας και μέγιστης αξιοποίησης των δυνατοτήτων που παρέχει η τεχνολογία.
Βασικοί άξονες για την αξιοποίηση τεχνολογιών στη Δικαιοσύνη
Στο ενδιαφέρον και επίκαιρο βιβλίο του “Online Courts and the Future of Justice”, ο Richard Susskind ανέδειξε, με βάση την διεθνή εμπειρία, ορισμένους από τους πλέον σημαντικούς παράγοντες στην επιτυχή εισαγωγή τεχνολογιών στα συστήματα απονομής Δικαιοσύνης. Όπως επισημαίνει, η ηγεσία και η στρατηγική αποτελούν παραμέτρους κομβικής σημασίας. Συγκεκριμένα, θεωρείται πως οι πολιτικές για την Ηλεκτρονική Δικαιοσύνη πρέπει να έχουν την αμέριστη υποστήριξη από την κορυφή της ιεραρχίας τόσο σε πολιτικό επίπεδο, όσο και στο επίπεδο των βασικών παραγόντων του συστήματος, όπως δικαστές, δικηγόροι και άλλοι. Η υποστήριξη αυτή πρέπει να συνοδεύεται από ένα ξεκάθαρο όραμα για το μέλλον του συστήματος Δικαιοσύνης και ποιος είναι ο στόχος, πώς δηλαδή θα μοιάζει το σύστημα με ενσωματωμένες τις τεχνολογικές λύσεις που προτείνονται.
Μία ενδιαφέρουσα και σύνθετη συζήτηση αφορά το κατά πόσον θα πρέπει να τίθεται ως στόχος ένας σταδιακός μετασχηματισμός της Δικαιοσύνης ή πιο άμεσες, γενικευμένες και ριζικές αλλαγές. Ως αρχική θέση, πιστεύουμε πως πιθανότατα ένας τμηματικός ψηφιακός μετασχηματισμός θα αποτελούσε ασφαλέστερη επιλογή για την ύπαρξη πιο βιώσιμων και μακροπρόθεσμων αποτελεσμάτων. Ωστόσο, θα πρέπει σε κάθε περίπτωση να διασφαλίζεται ο ενιαίος χαρακτήρας των εξελίξεων για να αποφευχθούν παράλληλες ή αντίθετες εργασίες επί των ίδιων λειτουργιών από διαφορετικούς παράγοντες του συστήματος (λ.χ. δικαστήρια – δικηγορικοί σύλλογοι). Επιπρόσθετα, μία από τις σημαντικότερες και πλέον απαιτητικές παραμέτρους συνιστά η επιδίωξη της καινοτομίας μέσω της τεχνολογίας, και όχι η απλή αυτοματοποίηση υπαρχουσών μεθόδων και διαδικασιών. Στο πλαίσιο αυτό, οι τεχνολογίες που επιλέγονται δεν πρέπει να θεωρούνται ήδη ξεπερασμένες, αλλά να συνάδουν με την τρέχουσα τεχνολογική στάθμη, διαθέτοντας – στο βαθμό του εφικτού – προοπτικές προσαρμογής στις μελλοντικές εξελίξεις (λ.χ. αξιοποίηση μεγάλων δεδομένων, μηχανικής μάθησης, κοκ).
Οδηγός για μία σύγχρονη οργάνωση της Δικαιοσύνης
Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε ορισμένες από τις βασικές αρχές προς υιοθέτηση κατά τη χάραξη μία νέας σύγχρονης οργάνωσης του οικοσυστήματος της Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης στα ακόλουθα σημεία:
- Ενιαία στρατηγική για την εξέλιξη του ψηφιακού μετασχηματισμού της Δικαιοσύνης με σχεδιασμό υλοποιήσιμων στόχων και με τη στήριξη της πλειονότητας των παραγόντων του οικοσυστήματος.
- Τα συστήματα των δικαστηρίων θα πρέπει να είναι σχεδιασμένα για μια ψηφιακή κοινωνία, ώστε να αποφευχθεί η τεχνική ψηφιοποίηση αναποτελεσματικών υπαρχουσών διαδικασιών.
- Επαρκής χρηματοδότηση και αποτελεσματική κατανομή των πόρων, ώστε να αποφεύγεται η υλοποίηση πανομοιότυπων έργων με υπερπολλαπλάσιο κόστος. Μία εθνική βάση δεδομένων που να περιέχει εφαρμόσιμες τεχνολογίες και έτοιμα προς υλοποίηση πρωτόκολλα θα ήταν ευκταία, αν όχι αναγκαία.
- Εκπαίδευση του προσωπικού που στελεχώνει το δικαστικό κλάδο και αυτόν των δικηγόρων για την ομαλή μετάβαση στη νέα εποχή.
- Στελέχωση των φορέων υλοποίησης και των δικαστικών τμημάτων με έμπειρους και καταξιωμένους διαχειριστές τεχνολογικών έργων (Project Managers).
- Φιλική προς το χρήστη και προσβάσιμη Δικαιοσύνη για όλους τους συμμετέχοντες (δικαστές, δικηγόροι, πολίτες, προσωπικό). Εφαρμογή μεθοδολογιών legal design thinking.
- Ενσωμάτωση τεχνολογιών τηλεπαρουσίας και ψηφιοποίησης έγχαρτων πράξεων όπου είναι δυνατό για τη φυσική αποκέντρωση των δικαστικών διαδικασιών, την αποτελεσματική κατανομή και εξορθολογισμό πόρων και εγκαταστάσεων και τη μείωση χρονοβόρων, για τους διαδίκους και τους συντελεστές του οικοσυστήματος, ενεργειών.
- Αξιοποίηση τεχνολογιών και στο πλαίσιο των εναλλακτικών μεθόδων επίλυσης διαφορών (διαμεσολάβηση, διαιτησία) με στόχο τη βελτιστοποίηση και την επιτάχυνση των διαδικασιών.
- Open data: Τα δεδομένα που δημιουργούνται στο πλαίσιο της λειτουργίας του συστήματος απονομής Δικαιοσύνης (δικαστικές αποφάσεις, στατιστικά στοιχεία κοκ) θα πρέπει επί της αρχής να διατίθενται στο πλαίσιο πολιτικών ανοιχτών δεδομένων, με σκοπό την περαιτέρω αξιοποίησή τους.
- Θα πρέπει να υπάρξει προσπάθεια περαιτέρω σύγκλισης μεταξύ νομικής επιστήμης και τεχνολογίας – επιστημών της πληροφορικής. Η απόκτηση ικανοτήτων χρήσης τεχνολογικών εργαλείων θα μπορούσε να ενταχθεί στο πλαίσιο της εκπαίδευσης νομικών από το στάδιο ακόμα της φοίτησής τους σε νομικές σχολές.
Αντί επιλόγου
Ο βαθμός αποδοχής της υιοθέτησης τεχνολογικών λύσεων από τους παράγοντες εντός της Δικαιοσύνης στη εποχή του Covid-19 φέρνει στο μυαλό τη ρήση «ανάγκα και οι Θεοί πείθονται». Όμως, παρά τα σοβαρότατα προβλήματα που προκάλεσε η πανδημία στο σύστημα απονομής Δικαιοσύνης στην Ελλάδα, ο Covid-19 δεν αποτελεί τον κυριότερο λόγο για τον ψηφιακό μετασχηματισμό του συστήματος. Η αποτελεσματικότητα, η βελτίωση της ποιότητάς του και η ενίσχυση της δυνατότητας πρόσβασης των πολιτών σε αυτό συνιστούν μόνο ορισμένες από τις βασικές παραμέτρους που – πολύ πριν την πανδημία – καθιστούσαν την αξιοποίηση της τεχνολογίας στη Δικαιοσύνη αδήριτη ανάγκη. Η πανδημία, ωστόσο, αποτελεί μία εμφατική υπενθύμιση των προβλημάτων και μια ανεπανάληπτη ευκαιρία για πιο αποτελεσματικές, συντονισμένες και αποφασιστικές κινήσεις.
Ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει ότι το ελληνικό σύστημα Δικαιοσύνης διαθέτει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία δεν είναι δυνατό να παραγνωρίζονται κατά το σχεδιασμό και την υλοποίηση λύσεων Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης. Το θεσμικό πλαίσιο εντός του οποίου καλούνται να αξιοποιηθούν τα τεχνολογικά εργαλεία (δικονομικοί κανόνες, δικαιώματα πολιτών με βάση το εθνικό νομικό πλαίσιο, δεσμεύσεις που προκύπτουν σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο) εγείρει ευαίσθητα και δυσεπίλυτα ζητήματα. Παράλληλα, οι τεχνολογικές και οργανωτικές βάσεις που έχουν τεθεί θα μπορούσαν σε πολλές περιπτώσεις να είναι πιο στέρεες, ανθεκτικές αλλά και ευέλικτες ενόψει των ραγδαίων ρυθμών εξέλιξης της τεχνολογίας. Τέλος, μία σειρά εμποδίων σχετικά με την ανάπτυξη της Ηλεκτρονικής Δικαιοσύνης δεν σχετίζεται με τεχνικούς, οργανωτικούς ή νομικούς παράγοντες, αλλά με άλλες παραμέτρους, όπως η συνήθεια, η αντίσταση στην αλλαγή και ο θεσμικός εφησυχασμός.
Η εύρεση ισορροπιών ανάμεσα σε πρόσκαιρες και περιορισμένες παρεμβάσεις από τη μία και σε μακρόπνοα αλλά μάλλον ανεφάρμοστα σχέδια από την άλλη, αποτελεί μία δύσκολη άσκηση για τους φορείς λήψης αποφάσεων. Η στάθμιση του οφέλους μεταξύ της αποδοτικότητας του συστήματος – ή ακόμα και της διασφάλισης βασικών λειτουργιών του σε εξαιρετικές συνθήκες όπως του Covid-19 – και του κόστους σε όρους οικονομικούς, οργανωτικούς και – κατά περίπτωση – (δικο)νομικούς, θα πρέπει να είναι διαρκής, προσεκτική και προνοητική.
Η Athens Legal Tech έχει θέσει ως έναν από τους βασικούς της στόχους την αναζήτηση αυτών των ισορροπιών, μέσα από την ανάδειξη των πολλαπλών και εξαιρετικά μεγάλης σημασίας προκλήσεων και των αντίστοιχων τεχνολογικών προτάσεων, προκειμένου το Κράτος να εγγυάται με θεσμική ασφάλεια την απρόσκοπτη συνέχεια μίας εκ των κορυφαίων λειτουργιών του: της απονομής Δικαιοσύνης.