Υπεύθυνος Κανονιστικής Συμμόρφωσης: Διαχειριστής Κινδύνων ή Υποψήφιος Κατηγορούμενος;

Ο Ηλίας Αναγνωστόπουλος, Managing Partner της δικηγορικής εταιρείας Anagnostopoulos Law Firm, αναλύει τον προβληματισμό για τον ρόλο του υπεύθυνου κανονιστικής συμμόρφωσης και τους κινδύνους που αυτός εμπεριέχει.

Tον Νοέμβριο του 2022 κατέρρευσε η γιγαντιαία ψηφιακή πλατφόρμα κρυπτονομισμάτων FTX, με απώλειες που υπολογίζονται σε δεκάδες δισεκατομμυρίων δολαρίων. Ο «ταλαντούχος» επικεφαλής του ομίλου, ο τριαντάχρονος Sam Bankman-Fried, συνελήφθη στις Μπαχάμες και εκδόθηκε στις ΗΠΑ, όπου αναμένει την δίκη του τον ερχόμενο Οκτώβριο σε δικαστήριο του Μανχάταν, αφού κατέβαλε εγγύηση 250 εκατομμυρίων δολαρίων.

Tον Ιούνιο του 2023, ο σύνδικος της πτώχευσης του FTX, John J. Ray, κατέθεσε αγωγή σε δικαστήριο του Delaware εναντίον του δικηγόρου Daniel Friedberg, επικεφαλής της κανονιστικής συμμόρφωσης του ομίλου FTX και κορυφαίου νομικoύ συμβούλου του αντισταθμιστικού κεφαλαίου Alameda Research, τα προβλήματα ρευστότητας του οποίου προκάλεσαν την κατάρρευση της πλατφόρμας.

Σύμφωνα με την αγωγή, ο Daniel Friedberg, που απολάμβανε παχυλές αμοιβές, διευκόλυνε τον Bankman-Fried και τους συνεργούς του στην παράνομη ιδιοποίηση καταθέσεων πελατών της πλατφόρμας ύψους πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων. Μέχρι στιγμής, ο Friedberg δεν έχει διωχθεί ποινικά, λέγεται δε ότι συνεργάζεται με τις διωκτικές αρχές στην διερεύνηση της υπόθεσης.

H πολύκροτη υπόθεση FTX, όπως και άλλες του πρόσφατου παρελθόντος, δίδουν αφορμή προβληματισμού για τον ρόλο των υπευθύνων κανονιστικής συμμόρφωσης στις σύγχρονες επιχειρήσεις αλλά και τους κινδύνους που αυτοί εκτίθενται.

Ι. Η σημασία της κανονιστικής συμμόρφωσης στην σύγχρονη επιχείρηση
Η σύγχρονη επιχειρηματική δραστηριότητα εκτυλίσσεται κατά κανόνα σε αυστηρά ρυθμιζόμενο περιβάλλον. Πρωταρχικό καθήκον της διοίκησης κάθε εταιρείας αποτελεί η διασφάλιση της συμμόρφωσης με την κείμενη νομοθεσία και το εν γένει κανονιστικό πλαίσιο που διέπει την λειτουργία της (compliance).

Η ατελής εταιρική συμμόρφωση επισύρει συχνά επαχθείς διοικητικές κυρώσεις εις βάρος των νομικών προσώπων (υψηλά πρόστιμα, αποκλεισμός από δημόσιους διαγωνισμούς, ανάκληση αδείας λειτουργίας κ.α.), αλλά και την ποινική δίωξη μελών της διοίκησης ή άλλων εταιρικών υπευθύνων. Εξ άλλου, η εμπλοκή σε κυρωτικές διαδικασίες αυτού του είδους πλήττει καίρια την φήμη της επιχείρησης και οδηγεί στην δραστική μείωση των εργασιών της, στον αποκλεισμό της από πηγές χρηματοδότησης και στην πτώση της τιμής των εισηγμένων στις χρηματιστηριακές αγορές μετοχών.

Η πιστή συμμόρφωση προς το ισχύον νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο, ως ειδικότερη έκφανση της χρηστής εταιρικής διακυβέρνησης, δεν εξαντλείται πλέον στην τήρηση των διατάξεων για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από εγκληματικές δραστηριότητες και την χρηματοδότηση της τρομοκρατίας. Αυτή επεκτείνεται ραγδαία σε νέους τομείς, όπως ο εντοπισμός και η αποτροπή πράξεων διαφθοράς, η σύννομη διαχείριση και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων και η συμμόρφωση με τις διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος και των καταναλωτών.

Ειδική και λίαν ευαίσθητη κατηγορία της κανονιστικής συμμόρφωσης αποτελεί η πρόληψη και διάγνωση αξιόποινων πράξεων από εργαζομένους ή συνεργάτες της επιχείρησης που συνδέονται με την λειτουργία της (criminal compliance – βλ. αντί άλλων Γ. Τριανταφύλλου, Το ποινικό δίκαιο της επιχείρησης, Π.Ν. Σάκκουλας, 2021, 388 επ.).

Στην Ελλάδα η κανονιστική συμμόρφωση θεσπίστηκε αρχικώς για τα εποπτευόμενα από την Τράπεζα της Ελλάδος πιστωτικά και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με την υπ’ αριθμ. 2577/9.3.2006 Πράξη του Διοικητή Τράπεζας της Ελλάδος (Π∆ΤΕ). Ακολούθησε η θεσμοθέτηση της κανονιστικής συμμόρφωσης για τις ασφαλιστικές και αντασφαλιστικές επιχειρήσεις με το άρθρο 34 του ν. 4364/2016 και, πλέον πρόσφατα, η υποχρέωση σύστασης Μονάδας Κανονιστικής Συμμόρφωσης επεκτάθηκε σε όλες τις ανώνυμες εταιρείες με μετοχές ή κινητές αξίες σε ρυθμιζόμενες αγορές στην Ελλάδα με τον ν. 4706/2020 (βλ. B. Μοιράγια, Ο κομβικός ρόλος του Compliance Officer για τη σύγχρονη επιχείρηση, Συνήγορος 2022, 31).

ΙΙ. Η αποτελεσματική διαχείριση των κινδύνων
O υπεύθυνος κανονιστικής συμμόρφωσης (compliance officer) βαρύνεται με το καθήκον της διασφάλισης της τήρησης της κείμενης νομοθεσίας σε εταιρικό επίπεδο και της ενημέρωσης της διοίκησης της εταιρείας για τυχόν διαπιστωθείσες παραβάσεις ή σημαντικές ελλείψεις του διαθέσιμου μηχανισμού (βλ. Ι. Τσακάλη, Ο ρόλος του Υπευθύνου Κανονιστικής Συμμόρφωσης στις φαρμακευτικές εταιρείες για την αποτροπή πράξεων διαφθοράς, Συνήγορος 2021, 75).

Προς εκπλήρωση του νευραλγικού ρόλου του, ο υπεύθυνος κανονιστικής συμμόρφωσης καλείται να εκτιμήσει ορθά και να διαχειριστεί με επιτυχία το σύνολο των κινδύνων στους οποίους εκτίθεται η εταιρεία κατά την λειτουργία της. Η επιτυχής κατάστρωση και η έγκαιρη προσαρμογή των προγραμμάτων εταιρικής συμμόρφωσης στις σύγχρονες επιχειρήσεις προϋποθέτει την στέρεη γνώση του συνεχώς μεταβαλλόμενου νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου, την οποία μόνον εξειδικευμένοι νομικοί σύμβουλοι μπορούν να διαθέτουν.

Ειδικώς μάλιστα στον σύνθετο τομέα της ποινικής κανονιστικής συμμόρφωσης απαιτείται η συστηματική συνεργασία με δικηγόρους που διαθέτουν πλούσια εμπειρία και αποδεδειγμένη ικανότητα σε ποινικές υποθέσεις, η οποία τους επιτρέπει να διαγνώσουν εγκαίρως τους κινδύνους εμπλοκής σε ποινικές διαδικασίες και να παράσχουν πρακτικές και αποτελεσματικές συμβουλές για την αποτροπή και την διαχείρισή τους.

Στο ημεδαπό δίκαιο ευθεία ποινική ευθύνη του υπευθύνου κανονιστικής συμμόρφωσης καθιερώνεται στο άρθρο 39 παρ. 5 του ν. 4557/2018. Σύμφωνα με αυτό, «με φυλάκιση μέχρι δύο έτη και χρηματική ποινή έως διακόσιες ημερήσιες μονάδες τιμωρείται ο υπάλληλος του υπόχρεου νομικού προσώπου ή όποιο άλλο υπόχρεο προς αναφορά ύποπτων συναλλαγών πρόσωπο παραλείπει να αναφέρει αρμοδίως ύποπτες ή ασυνήθεις συναλλαγές ή δραστηριότητες ή παρουσιάζει ψευδή ή παραπλανητικά στοιχεία, κατά παράβαση των σχετικών νομοθετικών, διοικητικών ή κανονιστικών διατάξεων και κανόνων, εφόσον για την πράξη του δεν προβλέπεται βαρύτερη ποινή από άλλες διατάξεις».

Επιπλέον, ποινική ευθύνη του υπευθύνου κανονιστικής συμμόρφωσης μπορεί να ανακύψει βάσει των άρθρων 236 παρ. 3 και 237 παρ. 3 του Ποινικού Κώδικα για την δωροδοκία. Σύμφωνα με τα εν λόγω άρθρα, τιμωρείται με φυλάκιση έως δύο έτη και χρηματική ποινή, αν η πράξη δεν τιμωρείται βαρύτερα σύμφωνα με άλλες διατάξεις, ο «διευθυντής επιχείρησης ή άλλο πρόσωπο που έχει την εξουσία λήψης αποφάσεων ή ελέγχου σε επιχείρηση, αν με παραβίαση συγκεκριμένου καθήκοντος επιμέλειας δεν απέτρεψε από αμέλεια πρόσωπο που τελεί υπό τις εντολές του ή υπόκειται στον έλεγχό του από την τέλεση προς όφελος της επιχείρησης» πράξεων δωροδοκίας.

Ο επικουρικός χαρακτήρας των προαναφερόμενων διατάξεων σημαίνει ότι βαρύτερη ποινική ευθύνη με την μορφή της συναυτουργίας ή της συνέργειας σε κακουργηματικές πράξεις ενδέχεται να θεμελιωθεί στις περιπτώσεις δόλιας συμμετοχής του υπευθύνου κανονιστικής συμμόρφωσης σε αξιόποινες πράξεις διοικητών ή υπαλλήλων της επιχείρησης που στρέφονται κατά της ιδίας ή τρίτων.

ΙΙΙ. Επίμετρο
Ο υπεύθυνος κανονιστικής συμμόρφωσης καλείται σήμερα να επιτελέσει σπουδαίο έργο υψηλών απαιτήσεων και πολλαπλών κινδύνων. Σε ομιλία της του έτους 2015, η τότε πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς των ΗΠΑ, Mary Jo White, είχε επισημάνει χαρακτηριστικά ότι: «Έχουμε τεράστιο σεβασμό για το έργο σας. Έχετε μια δύσκολη δουλειά σε ένα σύνθετο τομέα με ακραία υψηλούς κινδύνους. Αλλ’ ασφαλώς θα κινηθούμε εναντίον των υπευθύνων κανονιστικής συμμόρφωσης όπου διαπιστώνουμε σημαντικές παραβάσεις ή παραλείψεις τους».

Στο σημερινό περιβάλλον πληθωρισμού κινδύνων, μόνον η έγκαιρη και συστηματική συνεργασία με τους γνώστες της διαχείρισης των ποινικών κινδύνων μπορεί να αποτρέψει την μετατροπή του περίζηλου αξιώματος του υπευθύνου κανονιστικής συμμόρφωσης σε προθάλαμο της ειρκτής.