Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη, ο Managing Partner της Σ. Σωτηριάδης – Κ. Λιδωρίκης & Συνεργάτες Εταιρεία Δικηγόρων, κος Σεραφείμ Σωτηριάδης μας παρουσιάζει τη διαδρομή του τομέα εξειδίκευσής του, του δικαίου της αφερεγγυότητας, όπως αυτό μεταβάλλεται, εκσυγχρονίζεται και διαπλάθεται μέσα στα χρόνια, αντικατοπτρίζοντας το – συχνά ταραχώδες – οικονομικό, κοινωνικό και επιχειρηματικό περιβάλλον.
- Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία.
Η επαγγελματική μου πορεία ξεκινάει πριν από περίπου 30 χρόνια, όταν ως νέος δικηγόρος ξεκινώ την ενασχόλησή μου με το Πτωχευτικό Δίκαιο και την αναδιάρθρωση των εταιρειών σε ένα τελείως διαφορετικό τότε οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον.
Χαρακτηριστικά, το τμήμα Πτωχεύσεων στο Πρωτοδικείο Αθηνών συνεδρίαζε κάθε Τετάρτη με δύο συνθέσεις και πάνω από 100 υποθέσεις σε κάθε πινάκιο. Από τότε το τοπίο άλλαξε, με αποκορύφωμα την κρίση του 2009. Με πολύ μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων να αντιμετωπίζουν προβλήματα, θεσπίστηκε για πρώτη φορά η διαδικασία της εξυγίανσης, με το άρθρο 99 του ν. 3588/2007. Φθάνουμε στο 2015, με τα capital controls και την μεγάλη οικονομική κρίση, η οποία οδηγεί στις πωλήσεις των δανείων στα Funds. Οι συναλλαγές και διαπραγματεύσεις γίνονται πλέον με τους servicers, οι οποίοι έχουν πάρει στα χέρια τους τη διαχείριση δανείων 100 δις ευρώ περίπου.
Το δίκαιο της αφερεγγυότητας με γοήτευσε ακριβώς επειδή είναι ένα δίκαιο ζωντανό, το οποίο μεταβάλλεται, εκσυγχρονίζεται και διαπλάθεται μέσα από την εκάστοτε οικονομική πραγματικότητα αλλά και τις κοινωνικές συνθήκες, αντικατοπτρίζοντας τις ανάγκες της αγοράς και της κοινωνίας. Κοινός παρονομαστής όλα αυτά τα έτη παραμένει η αντιμετώπιση του ιδιωτικού χρέους μέσω των μηχανισμών πρόληψης της αφερεγγυότητας και μέσω της πτωχευτικής διαδικασίας. Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος της αντιμετώπισης του ιδιωτικού χρέους.
- Ποια ορόσημα θα ξεχωρίζατε στη μέχρι τώρα διαδρομή σας;
Θα έλεγα ότι ορόσημο στη μέχρι τώρα διαδρομή σίγουρα ήταν η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2009 και εντάθηκε τα αμέσως επόμενα χρόνια. Η εξειδίκευση της Δικηγορικής μας Εταιρείας στην αντιμετώπιση του ιδιωτικού χρέους μας οδήγησε στο να χειριστούμε δύσκολες και περίπλοκες υποθέσεις οικονομικής αναδιάρθρωσης σημαντικών εταιρειών και επιχειρηματιών. Στα χρόνια της κρίσης, είδαμε μέσα από τις υποθέσεις των εντολέων μας πόσο εύκολα ανατρέπονται όλα τα δεδομένα στο επιχειρηματικό περιβάλλον, πολύ δε περισσότερο στην Ελλάδα η οποία βρέθηκε ενώπιον της κρίσης με ανίσχυρες βάσεις στον τομέα της επιχειρηματικότητας.
Ένα δεύτερο ορόσημο ήταν η συμμετοχή μας στη διαδικασία της πώλησης των κόκκινων δανείων σε ξένους επενδυτές, γεγονός που άλλαξε εκ βάθρων τα μέχρι τότε δεδομένα. Η μεταβίβαση των επιχειρηματικών και λοιπών δανείων δεν επηρέασε μόνον το πλαίσιο στο οποίο πλέον διαπραγματευόμαστε μια οφειλή. Επηρέασε ολόκληρη τη φιλοσοφία του δανεισμού και της υπερχρέωσης. Αντίστοιχη ριζική μεταβολή επήλθε και στο δικό μας αντικείμενο ενασχόλησης, καθώς κληθήκαμε να προσαρμόσουμε ανάλογα και τη δικηγορική μας δραστηριότητα.
- Μπορείτε να μοιρασθείτε μαζί μας μια καλή πρακτική που εφαρμόζει η εταιρεία σας, για την αποτελεσματική διαχείριση των υποθέσεών σας;
Η πρακτική που εφαρμόζουμε διαχρονικά ως Δικηγορική Εταιρεία είναι η ευθεία αντιμετώπιση του προβλήματος. Η μεγάλη εμπειρία που έχουμε στο συγκεκριμένο αντικείμενο μάς επιτρέπει να κοιτάξουμε αμέσως το πρόβλημα «στα μάτια» και με την ίδια ευθύτητα να το επικοινωνήσουμε στους εντολείς μας, ώστε να γνωρίζουν από την πρώτη στιγμή ποιες είναι οι δυνατότητές τους, μέχρι πού μπορούν να φτάσουν και πόσο γρήγορα μπορούν να περιμένουν μια λύση. Πάντοτε μιλάμε με τα εμπλεκόμενα μέρη, όχι μόνο με τους εντολείς μας αλλά και με τους πιστωτές, με όλα τα δεδομένα ανοιχτά και πάνω στο τραπέζι. Σκοπός μας είναι να βρούμε τη λύση άμεσα και αποτελεσματικά, χωρίς να χάνουμε πολύτιμο χρόνο σε αέναες συζητήσεις, με τις οποίες διαιωνίζεται μια κατάσταση και δεν οδηγούμαστε πουθενά.
Στα χρόνια της κρίσης, είδαμε μέσα από τις υποθέσεις των εντολέων μας πόσο εύκολα ανατρέπονται όλα τα δεδομένα στο επιχειρηματικό περιβάλλον
- Μεταξύ των αξιών σας συγκαταλέγεται και η εξατομίκευση. Πώς ακριβώς επιτυγχάνεται αυτή κατά την παροχή των νομικών υπηρεσιών στους πελάτες σας;
Το αντικείμενο της δραστηριότητάς μας έχει έναν πολύ προσωπικό χαρακτήρα. Γιατί όταν κάποιος χάνει όχι απλά την περιουσία του αλλά και αυτά που έχει δημιουργήσει τόσα χρόνια, είναι δεδομένο ότι και ψυχολογικά και συναισθηματικά περνάει μια από τις δυσκολότερες φάσεις της ζωής του. Προσπαθούμε να είμαστε κοντά σε αυτόν τον άνθρωπο, προσπαθούμε να τον στηρίξουμε και να του εξηγήσουμε, με την εμπειρία μας, ποια είναι η επόμενη μέρα. Επειδή έχουμε δει πολλές φορές πώς εξελίσσονται οι υποθέσεις αυτές σε βάθος χρόνου, πρέπει να τον ετοιμάσουμε ψυχολογικά για το τι πρέπει να περιμένει όταν μπαίνει σε αυτή την περιπέτεια. Αυτό δεν είναι πάντα εύκολο. Δεν είναι εύκολο κάποιος να αντιληφθεί την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει και να αποδεχτεί τα νέα δεδομένα. Εξάλλου, λόγω της φύσης των υποθέσεων αυτών, η συνεργασία μας με τους περισσότερους εντολείς μας είναι πολυετής και απαιτεί συχνή επικοινωνία. Δεν μπορούμε λοιπόν να είμαστε απλώς διεκπεραιωτικοί.
- Πώς έχουν εξελιχθεί οι βασικοί τομείς εξειδίκευσής σας – μεταξύ αυτών και οι διαδικασίες αναδιάρθρωσης, αφερεγγυότητας, και πτώχευσης – στο ταχέως μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον;
Το Πτωχευτικό Δίκαιο έχει τροποποιηθεί δεκάδες φορές, ανάλογα με τις επικρατούσες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Υπό όλες τις εκδοχές του, όμως, έχει χρησιμοποιηθεί πολύ, τόσο από εταιρείες και εμπόρους, όσο και πλέον από τα φυσικά πρόσωπα. Τη δεκαετία του 1990, οι αναδιαρθρώσεις των εταιρειών γίνονταν βάσει των διατάξεων του άρθρου 44 και 46 του νόμου 1892/1990. Επικυρώθηκαν συμφωνίες μεταξύ πιστωτών και εταιρειών, οι οποίες πραγματικά εκείνη την περίοδο οδήγησαν σε διάσωση μεγάλες επιχειρήσεις της χώρας μας. Παράλληλα, οι πτωχεύσεις εταιρειών και εμπόρων, όπως προαναφέρθηκε, δικάζονταν ανά δεκάδες στο Πρωτοδικείο, με διαδικασίες περισσότερο άμεσες και ζωηρές σε σύγκριση με σήμερα. Σε αυτό σίγουρα έχει συμβάλει σημαντικά η ραγδαία αύξηση της τεχνολογίας και η χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τη διαδικασία των πλειστηριασμών τότε και τώρα.
Από τότε άλλαξαν πάρα πολλά, βρεθήκαμε στην ανθηρή δεκαετία του 2000, ότε και κατά τη γνώμη μου, δημιουργήθηκε το υπόβαθρο για όσα στη συνέχεια ακολούθησαν. Η θέσπιση ενός ολοκληρωμένου και αυτόνομου Πτωχευτικού Κώδικα ήταν αναγκαία και έγινε πράξη με τον ν. 3588/2007, όπως αναγκαίες ήταν και οι συνεχείς τροποποιήσεις του, ανάλογα με τα δεδομένα. Δεν είναι τυχαίο ότι η γενναία πλειοψηφία των σημερινών οφειλετών δανειοδοτήθηκε εκείνη τη δεκαετία και αντιμετώπισε τις πρώτες οικονομικές δυστοκίες από το 2009 και εφεξής, όταν ξεκίνησε η οικονομική κρίση. Η ισχύς του περιβόητου άρθρου 99 του Πτωχευτικού Κώδικα, δηλαδή το άνοιγμα της διαδικασίας εξυγίανσης, αποτέλεσε εκείνη την εποχή σανίδα σωτηρίας, έστω και πρόσκαιρη, για πληθώρα εταιρειών, οι οποίες κατέφυγαν στην προσωρινή προστασία του θεσμού μέχρις ότου καταλήξουν σε μια συμφωνία αναδιάρθρωσης με τους πιστωτές. Η οικονομική κρίση έμεινε στην χώρα για περισσότερο από δέκα συναπτά έτη. Η ψήφιση των μέτρων λιτότητας, τα μνημόνια, η επιβολή των capital controls το έτος 2015, αναστάτωσαν όχι μόνο τους οφειλέτες, αλλά και το τραπεζικό σύστημα. Εκείνη την περίοδο, άνθισε η διαδικασία της επικύρωσης συμφωνίας εξυγίανσης μεταξύ επιχειρήσεων και πιστωτών. Στη διαδικασία αυτή υπήχθησαν πάλαι ποτέ κραταιές επιχειρήσεις, με σκοπό να αποφύγουν την πτώχευση και τις σκληρές συνέπειες αυτής. Τα Δικαστήριά μας θεωρώ ότι είχαν θετική στάση απέναντι στον θεσμό της εξυγίανσης, και ιδίως όταν αυτή επιχειρήθηκε μέσω μεταβίβασης επιχείρησης, ήτοι μέσω εισόδου ενός εύρωστου επενδυτή, ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις εξασφαλίζει την τήρηση των όρων της συμφωνίας με τους πιστωτές. Η εξυγίανση του άρθρου 106 του πτωχευτικού Κώδικα ήταν πράγματι ένας σπουδαίος θεσμός, ο οποίος προβλέπεται και στον ισχύοντα σήμερα πτωχευτικό νόμο, σχεδόν αυτούσιος, πλην όμως ως θεσμός έχει ατονήσει σημαντικά. Γιατί συνέβη αυτό; Διότι άλλαξε το τραπεζικό σύστημα. Οι τράπεζες, από το 2017 και εφεξής μεταβίβασαν τα κόκκινα δάνεια σε ξένους επενδυτές με στόχο την αναδιάρθρωση των ίδιων. Οι ιδιοκτήτες των δανείων και οι διαχειριστές των απαιτήσεων δεν επιθυμούν λύσεις ρύθμισης δανειακών υποχρεώσεων δεκαετίας και δεκαπενταετίας, όπως μέχρι τότε προβλεπόταν στις περισσότερες συμφωνίες εξυγίανσης. Αντιθέτως, σκοπός τους είναι να εισπράξουν την απαίτησή τους τάχιστα, σε μια ανάκτηση στο επίπεδο του liquidation σεναρίου για μια εταιρεία.
Ο νέος πτωχευτικός επιχειρεί την απενοχοποίηση της πτώχευσης και την δυνατότητα της επανένταξης του πτωχού στην οικονομική ζωή
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας ο Πτωχευτικός Νόμος καταργείται και μαζί με αυτόν καταργούνται και όλα τα επιμέρους εργαλεία αντιμετώπισης του ιδιωτικού χρέους. Ειδικότερα καταργήθηκε ο εξωδικαστικός μηχανισμός του ν. 4469/2017, ο νόμος 3869/2010 για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά, καθώς και ο ν. 4307/2014 της ειδικής διαχείρισης. Θεωρώ πως και οι τρεις αυτοί θεσμοί καταργήθηκαν ορθώς. Ο μεν εξωδικαστικός μηχανισμός διότι απέτυχε παταγωδώς, ο νόμος για τα υπερχρεωμένα νοικοκυριά διότι αντί να σώσει το υπερχρεωμένο φυσικό πρόσωπο, στην πράξη όπως αποδεικνύεται σήμερα πέτυχε το ακριβώς αντίθετο και ο θεσμός της ειδικής διαχείρισης διότι είχε λιγοστή πρακτική εφαρμογή. Τον Οκτώβριο του 2020 ψηφίστηκε ο νέος Πτωχευτικός Νόμος ο οποίος επιχείρησε να ενοποιήσει σε ένα νομοθέτημα όλους τους μηχανισμούς αντιμετώπισης του ιδιωτικού χρέους τόσο για τις εταιρείες και τους εμπόρους, όσο και για τα φυσικά πρόσωπα.
Θεωρώ ότι η πιο σημαντική καινοτομία του νομοθετήματος αυτού ήταν η απόδοση πτωχευτικής ικανότητας στα φυσικά πρόσωπα και η παροχή της περιβόητης πλέον δεύτερης ευκαιρίας. Παλαιότερα, λέγαμε «μια φορά πτωχός, για πάντα πτωχός», εννοώντας έτσι ότι η πτώχευση σήμαινε και τον οικονομικό αφανισμό του πτωχού. Ο νέος πτωχευτικός επιχειρεί την απενοχοποίηση της πτώχευσης και τη δυνατότητα της επανένταξης του πτωχού στην οικονομική ζωή, απαλλάσσοντάς τον από τις οφειλές που απομένουν μετά τη ρευστοποίηση της περιουσίας του.
Επίσης παρατηρούμε ότι έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στη διαδικασία του εξωδικαστικού μηχανισμού, όπως αυτός προβλέπεται στον ν. 4738/2020 και σε αντίθεση με τον προηγούμενο, παρατηρούμε ότι παράγει θετικά αποτελέσματα. Μετά βεβαιότητος, πρόκειται για το πλέον ενδεδειγμένο εργαλείο που έχει ο οφειλέτης στη διάθεσή του, προκειμένου να ρυθμίσει τις οφειλές προς το Ελληνικό Δημόσιο και τα Ασφαλιστικά Ταμεία.
Στην αποτελεσματικότητα του θεσμού αυτού, έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο η ηχηρή παρουσία της Γενικής Γραμματείας Χρηματοπιστωτικού Τομέα και Διαχείρισης Ιδιωτικού Χρέους, η οποία συντονίζει το εγχείρημα αυτό.
Ένα ζήτημα με πολύ σημαντικές κοινωνικές προεκτάσεις είναι η προστασία της πρώτης κατοικίας, η οποία έχει προ ετών καταργηθεί. Στον ν. 4738/2020 προβλέπεται η σύσταση ενός ιδιωτικού φορέα απόκτησης και επαναμίσθωσης, από τον οποίο θα έχουν δικαίωμα να μισθώνουν την κατοικία τους οι οφειλέτες οι οποίοι πληρούν τα οικονομικά και περιουσιακά κριτήρια, προκειμένου να χαρακτηριστούν ως ευάλωτοι, αφού πρώτα μεταβιβάσουν στον φορέα το δικαίωμα της κυριότητας επί της κατοικίας τους.
Συγκρίνοντας το χθες με το σήμερα παρατηρούμε ότι όπως μεταβάλλεται το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον, έτσι διαπλάθεται και το δίκαιο της αφερεγγυότητας.
- Παρακολουθείτε συστηματικά τις διεθνείς νομικές και επιχειρηματικές τάσεις. Ποια εξ’ αυτών των τάσεων αναμένετε να επηρεάσει περισσότερο τον κλάδο της δικηγορίας τα επόμενα χρόνια;
Είναι προφανές ότι έχουμε υποχρέωση και το κάνουμε να παρακολουθούμε με συνέπεια τις διεθνείς νομικές και επιχειρηματικές τάσεις, οι οποίες επηρεάζουν και εν πολλοίς διαμορφώνουν τα εγχώρια δεδομένα. Η ελληνική οικονομία και επιχειρηματικότητα δεν θα μπορούσε ποτέ να κινείται ανεξάρτητα από τις ευρωπαϊκές και διεθνείς τάσεις. Ήδη απασχολεί ιδιαίτερα τον νομικό κόσμο η ραγδαία ανάπτυξη των εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence) στο πλαίσιο της λειτουργίας της δικαιοσύνης και της παροχής νομικών υπηρεσιών, για την εξέλιξη της οποίας είναι νωρίς να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα.
Θα αργήσει αρκετά η Τεχνητή Νοημοσύνη ακόμα και να επιχειρήσει να αντικαταστήσει ικανοποιητικά τη δικηγορική φαντασία στην εξεύρεση λύσεων σε προβληματικές καταστάσεις
Όσον αφορά στη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης στην αύξηση της αποτελεσματικότητας στη διαχείριση του όγκου των δικαστικών υποθέσεων, είναι καλοδεχούμενη, αφού βεβαίως προηγουμένως έχουμε το απαραίτητο θεσμικό υπόβαθρο. Στο επίπεδο όμως της άσκησης του δικηγορικού επαγγέλματος, πιστεύω ότι θα αργήσει αρκετά η Τεχνητή Νοημοσύνη ακόμα και να επιχειρήσει να αντικαταστήσει ικανοποιητικά τη δικηγορική φαντασία στην εξεύρεση λύσεων σε προβληματικές καταστάσεις, στην εποχή μάλιστα όπου δικηγορία και επιχειρηματικότητα πάνε μαζί.
