Το γραφείο μας και η δικηγορία είναι ο Δρόμος στον οποίο βαδίζουμε

Παύλος Μασούρος, Managing Partner, Masouros & Partners

Η δικηγορία συναλλαγών βρίσκεται στο επίκεντρο της πρακτικής της Masouros & Partners, μιας μικρής, ευέλικτης ομάδας δικηγόρων, η οποία επενδύει σε νέους ανθρώπους, πρόθυμους να λειτουργήσουν έξω από το ‘comfort zone’ τους. Συζητήσαμε με τον Managing Partner της εταιρίας, Παύλο Μασούρο, για την προσέγγιση της Masouros & Partners στην άσκηση της δικηγορίας, τα κριτήρια επιλογής νέων συνεργατών, την πορεία του κλάδου εξαγορών και συγχωνεύσεων στην Ελλάδα, αλλά και την παρουσία ξένων δικηγορικών σχημάτων στην εγχώρια αγορά.

  • Ανατρέχοντας κανείς στους γνωστούς διεθνείς δικηγορικούς οδηγούς εντοπίζει σταθερά τη δικηγορική σας εταιρία ανάμεσα στις κορυφαίες στην Ελλάδα στους τομείς του εταιρικού δικαίου, του δικαίου της ενέργειας και του εργατικού δικαίου στην ίδια ή/και σε υψηλότερη θέση με δικηγορικές εταιρίες, οι οποίες λειτουργούν εδώ και δεκαετίες στην ελληνική αγορά και είναι πολλαπλάσιες σε αριθμό δικηγόρων. Μπορείτε να μας πείτε πώς στα λίγα χρόνια λειτουργίας της «Masouros & Partners» και με ολιγάριθμη σχετικά ομάδα δικηγόρων έχετε καταφέρει αυτή την επίδοση;

Στη δικηγορία συναλλαγών, την οποία και ασκούμε κατά βάση στο γραφείο μας, παρατηρούμε μια βασική παθογένεια: η νομική ουσία έχει υποχωρήσει μπροστά στον αυτοματισμό, με τον οποίο παράγονται π.χ. τα συμβατικά έγγραφα ή οι εκθέσεις νομικού ελέγχου, ενώ το ‘πακετάρισμα’ της συμβουλής θεωρείται πιο σημαντικό από την ορθότητά της. Αυτήν την παθογένεια φιλοδοξήσαμε από το 2015 -που ιδρύθηκε το γραφείο- να διορθώσουμε.

Θεωρούμε πολύ σημαντικό ένας δικηγόρος να μην περιορίζεται στη χρήση υποδειγμάτων που έχουν απλά εμφανιστεί στο παρελθόν σε παρόμοιες συναλλαγές χωρίς να αντιλαμβάνεται απολύτως τους θεσμούς του ελληνικού δικαίου, στους οποίους ταξινομούνται αυτά τα κείμενα. Για παράδειγμα, σε μια σύμβαση αγοραπωλησίας μετοχών (η σύμβαση με την οποία καταπιανόμαστε περισσότερο από κάθε άλλη στο γραφείο μας), ο δικηγόρος πρέπει να μπορεί να κάνει ορθό νομικό χαρακτηρισμό των διαφόρων ρητρών και να ενημερώσει τον πελάτη του με ακρίβεια επί των έννομων συνεπειών τους. Δεν πρέπει κάποιος να περιορίζεται στην απλή αναπαραγωγή κειμένου που έχει συνταχθεί υπό το φως του αγγλικού δικαίου, με ρήτρες που καθόλου δεν εξυπηρετούν, έτσι όπως συντάσσονται, τα συμφέροντα του εντολέα του ή χειρότερα είναι άκυρες υπό το ελληνικό δίκαιο.

Αυτό ήταν που εμείς θέλαμε από την αρχή να κάνουμε διαφορετικά. Να μην υποταχθούμε στους αυτοματισμούς της δικηγορίας συναλλαγών, αλλά να αντιλαμβανόμαστε πλήρως κάθε λέξη της κάθε ρήτρας, την οποία συμβουλεύουμε τους εντολείς μας να συνομολογήσουν. Για να το κάνεις αυτό, δεν αρκεί να έχεις μια μεγάλη ομάδα δικηγόρων που απλώς θα φέρουν σε πέρας εντός προθεσμίας έναν γιγαντιαίο νομικό έλεγχο ή θα φροντίσουν το ‘στιλιζάρισμα’ των διορθώσεων ενός κειμένου υπό διαπραγμάτευση (τα γνωστά redlines) να είναι ικανοποιητικό. Έτσι, επιδιώξαμε ξεκάθαρα να δημιουργήσουμε μια μικρή, ευέλικτη ομάδα πολυχρηστικών (versatile) δικηγόρων και να επιβλέπουμε από την αρχή μέχρι το τέλος κάθε συναλλαγή που φέρει σε πέρας το γραφείο. Επενδύσαμε στους λίγους, νέους ανθρώπους που είναι πρόθυμοι να λειτουργήσουν έξω από την ασφάλεια, το comfort zone που μπορεί να παρέχει ένας μεγάλος οργανισμός. Δεν μας ενδιαφέρει η ομάδα μας απλά να φροντίσει να φθάσει στα εισερχόμενα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου του εντολέα μας ένα συμβατικό κείμενο ή μια έκθεση νομικού ελέγχου που επειδή θα εμφανίζει ομοιότητες με άλλες που ο εντολέας μας έχει δει στο παρελθόν θα παρέχει μια επίπλαστη αίσθηση ότι η δουλειά έγινε σωστά.

Αυτό νομίζω ότι οι εντολείς μας με τα χρόνια σταδιακά το εκτίμησαν και μας συνέστησαν σε άλλους εντολείς από την Ελλάδα και το εξωτερικό με αποτέλεσμα να έχουμε σήμερα μια διευρυμένη και αξιόλογη βάση υποθέσεων που μας επιτρέπει να εμφανιζόμαστε ψηλά στις κατατάξεις των διεθνών δικηγορικών οδηγών.

Η επιλογή συνεργατών γίνεται ξεκάθαρα με δύο κριτήρια: την αφοσίωση που είναι ο κάθε νέος συνεργάτης έτοιμος να επιδείξει στο γραφείο και στη δικηγορία γενικότερα και το αίσθημα καθήκοντος που έχει

  • Αντιλαμβάνομαι, λοιπόν, ότι κρίσιμο ρόλο παίζει η επιλογή συνεργατών και η εκπαίδευσή τους. Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια για τα κριτήρια επιλογής νέων συνεργατών στη «Masouros & Partners»;

Η επιλογή συνεργατών γίνεται ξεκάθαρα με δύο κριτήρια: την αφοσίωση που είναι ο κάθε νέος συνεργάτης έτοιμος να επιδείξει στο γραφείο και στη δικηγορία γενικότερα και το αίσθημα καθήκοντος που έχει. Κατανοώ τις ανησυχίες που οι συνάδελφοι πολλών μεγάλων δικηγορικών γραφείων έχουν, ότι πρέπει στις ομάδες να εντάσσονται άνθρωποι που προέρχονται από διαφορετικές επαγγελματικές πορείες και ότι κατά την καθημερινή άσκηση της δικηγορίας πρέπει να επιδιώκεται μια ισορροπία και να λαμβάνονται υπόψιν οι ιδιαιτερότητες του κάθε συναδέλφου – με βρίσκουν ασφαλώς σύμφωνο αυτά. Το γραφείο μας εμείς, όμως, το αντιλαμβανόμαστε σαν κάτι πολύ περισσότερο από τον οργανισμό, από τον οποίο βιοποριζόμαστε και όπου ασκούμε ένα επάγγελμα. Το γραφείο μας το αντιλαμβανόμαστε σαν τον Δρόμο, πάνω στον οποίο βαδίζουμε, εκεί που εκτελούμε το καθήκον μας, που είναι να εκπροσωπούμε με σεβασμό τους εντολείς μας, να δίνουμε για τις υποθέσεις τους τον καλύτερό μας εαυτό αταλάντευτα σε καθημερινή βάση και να επιδεικνύουμε τη μέγιστη αλληλεγγύη και αλληλοϋποστήριξη εσωτερικά, στις σχέσεις μεταξύ μας. Αυτό που ζητάμε από τον κάθε συνεργάτη μας δεν είναι κάτι που εξηγείται απόλυτα με τα λόγια, αλλά απαιτείται και ο ίδιος να έχει τη διαισθητική αντίληψη για να το κάνει. Είναι, αν θέλετε, ένα είδος αρετής που αναζητούμε στον κάθε συνεργάτη που σίγουρα δεν το εξασφαλίζουν οι ακαδημαϊκές περγαμηνές ή τα practice highlights της καριέρας ενός δικηγόρου (χωρίς ασφαλώς αυτά να υποτιμώνται).

  • Μιλώντας για ακαδημαϊκές περγαμηνές, σημειώνω ότι ο ίδιος τυγχάνετε και Καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Leiden στην Ολλανδία. Θέλετε να μας πείτε πώς συνδυάζεται το ακαδημαϊκό έργο με τη δικηγορία μεγάλων απαιτήσεων, όπως αυτή που κάνετε; Οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί συνήθως περιορίζονται στη σύνταξη γνωμοδοτήσεων, φαίνεται όμως ότι αυτή δεν είναι η δική σας περίπτωση.

Πράγματι είμαι Επίκουρος Καθηγητής Εταιρικού Δικαίου και Συγχωνεύσεων & Εξαγορών στη Νομική Σχολή του Leiden στην Ολλανδία εδώ και πάνω από 10 χρόνια. Κατ’ αρχήν τα ακαδημαϊκά μου καθήκοντα είναι περιορισμένα, μιας και η θέση είναι μερικής απασχόλησης. Από την άλλη, δεν αντιλαμβάνομαι τη διδασκαλία και την έρευνα ως κάτι διαφορετικό από τη δικηγορία συναλλαγών, όπως έχω επιλέξει να την κάνω. Ακριβώς για να μην υποκύψω στον αυτοματισμό της δικηγορίας υποδειγμάτων και στείρας άντλησης διαμορφώσεων κειμένων από βάσεις δεδομένων, πρέπει να ασκούμαι συνεχώς στο να κατανοώ (και να εξηγώ) με απλά λόγια τις έννομες συνέπειες των ρητρών που συνομολογούν οι εντολείς μου, αλλά και να ενημερώνομαι συνεχώς για τις νομοθετικές και νομολογιακές εξελίξεις σε διεθνές επίπεδο. Αυτή είναι μια άσκηση που δεν θα της δώσεις προτεραιότητα, όταν καθημερινά καλείσαι να διαχειριστείς τις προκλήσεις της δικηγορίας και τις απαιτήσεις ενός γραφείου. Είναι μια άσκηση, όμως, απαραίτητη για να υπηρετήσεις τη δικηγορία συναλλαγών διαφορετικά και, εν τέλει, καλύτερα από τους υπολοίπους. Οι απαιτήσεις της πανεπιστημιακής μου θέσης φροντίζουν, ώστε να μην παραλείπω να κάνω αυτή τη πολύτιμη άσκηση.

Αναμένουμε πως περισσότερα ξένα δικηγορικά γραφεία θα επιδιώξουν να λειτουργήσουν στην Ελλάδα, κάτι που μέχρι σήμερα είναι εξαιρετικά περιορισμένο στην ελληνική δικηγορική αγορά

  • Είστε ο μόνος Έλληνας δικηγόρος τον οποίο έχει αναφέρει δημοσίως ο Martin Lipton που θεωρείται από πολλούς ο κορυφαίος εταιρικός δικηγόρος των ΗΠΑ και ‘εφευρέτης’ του poison pill, μιας δημοφιλούς νομικής άμυνας έναντι επιθετικών εξαγορών. Ο ίδιος όμως παίρνει συστηματικά θέση στο δημόσιο διάλογο σχετικά με την κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων, την ορθή χάραξη νομοθετικής πολιτικής κι έχει χαράξει ένα ολοκληρωμένο εναλλακτικό μοντέλο εταιρικής διακυβέρνησης που το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ έχει υιοθετήσει πρόσφατα. Θεωρείτε ότι ένας εταιρικός δικηγόρος στην Ελλάδα πρέπει να παίρνει δημοσίως θέση για αυτά τα θέματα;

Πράγματι ο Martin Lipton είναι ένας άνθρωπος που είχα την τύχη να γνωρίσω προσωπικά για πρώτη φορά στις ΗΠΑ το 2016 και με τιμά απεριόριστα ότι στις παρεμβάσεις του στο δημόσιο διάλογο έκανε συχνά αναφορές στα γραπτά μου. Είναι όντως ένας τιτάνας της εταιρικής δικηγορίας διεθνώς και χαίρομαι που κάθε δεύτερο χρόνο τον συναντώ ξανά μαζί με τους συναδέλφους του από τη Wachtell, Lipton, Rosen & Katz στις συναντήσεις του Διεθνούς Ινστιτούτου Διασυνοριακών Συγχωνεύσεων & Εξαγορών.

ι παρεμβάσεις του στον δημόσιο διάλογο είναι σίγουρα ασυνήθιστες για τα δεδομένα της ελληνικής πραγματικότητας, όπου έχουμε συνηθίσει κυρίως δημοσιολόγους Συναδέλφους να παρεμβαίνουν. Οι ΗΠΑ όμως είναι στην πραγματικότητα ένας άλλος ‘πλανήτης’ όσον αφορά το εταιρικό δίκαιο και τις συγχωνεύσεις & εξαγορές (κάτι που διαπίστωσα πρώτη φορά ως μεταπτυχιακός φοιτητής στη Νομική Σχολή του Harvard) και δεν αντιμετωπίζουν τον κλάδο αυτό του δικαίου ως μια αμιγώς τεχνική ενασχόληση που αποκτά αξία στο πλαίσιο μιας ειδικής ανάθεσης σε δικηγορικό γραφείο, αλλά ως ένα δικαιικό κλάδο που οι σχέσεις που ρυθμίζει επηρεάζουν καταλυτικά την οργάνωση των συστημάτων παραγωγής, τις εργασιακές σχέσεις, τους χρονικούς ορίζοντες στη χρηματοδότηση των επιχειρήσεων και εν τέλει περισσότερο από κάθε άλλο κλάδο τον χαρακτήρα της ανάπτυξης μιας εθνικής οικονομίας. Τέτοια συνείδηση δεν υπάρχει στην Ελλάδα ακόμη και για αυτό οι εταιρικολόγοι σπανίως δίνουν συνεντεύξεις ή αρθογραφούν. Άλλωστε, στην Ελλάδα οι συγχωνεύσεις & εξαγορές είναι εξαιρετικά περιορισμένες σε σχέση με τις ΗΠΑ – μόλις τα τελευταία δύο χρόνια έχει αρχίσει να αποκτά κινητικότητα ο κλάδος αυτός.

  • Ποιος ο λόγος που οι συγχωνεύσεις & εξαγορές (M&As) έχουν τα τελευταία δύο χρόνια αυξηθεί στην Ελλάδα; Ως ένα γραφείο που ασχολείστε έντονα με τον κλάδο αυτό βλέπετε να συνεχίζεται αυτή η τάση και τι αντίκτυπο θα έχει αυτό σε γραφεία σαν το δικό σας που έχουν επενδύσει στη γραμμή αυτή υπηρεσιών;

Υπάρχουν πολλές εξηγήσεις για αυτή την εξέλιξη. Είναι και η διεθνής συγκυρία (π.χ. το 2021 ήταν χρονιά ιστορικού ρεκόρ διεθνώς για συγχωνεύσεις & εξαγορές), αλλά εκτιμώ ότι στην περίπτωση της Ελλάδας έχει παίξει ρόλο ότι λόγω της δεκαετούς κρίσης οι αξίες των υποκείμενων περιουσιακών στοιχείων είναι χαμηλές κι εξασφαλίζουν μεγαλύτερες αποδόσεις απ’ ό,τι τα αντίστοιχα περιουσιακά στοιχεία σε άλλες ώριμες εθνικές οικονομίες. Ιστορικά, όπου μια χώρα αντιμετώπισε μεγάλο κύμα επενδύσεων από την αλλοδαπή, σημειώθηκε η τάση οι νέοι κύριοι των επιχειρήσεων να φέρνουν μαζί και τους νομικούς τους συμβούλους – αυτό για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι μεταφράζεται στο ότι αναμένουμε πως περισσότερα ξένα δικηγορικά γραφεία θα επιδιώξουν να λειτουργήσουν στην Ελλάδα, κάτι που μέχρι σήμερα είναι εξαιρετικά περιορισμένο στην ελληνική δικηγορική αγορά σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εξέλιξη αυτή θα αποτελέσει καταλύτη για μεγάλες αλλαγές στην οργάνωση της δικηγορίας στην Ελλάδα: θα αλλάξει ο εταιρικός τύπος για τις δικηγορικές εταιρίες, θα εισαχθεί υποχρεωτικό σύστημα ασφάλισης αστικής ευθύνης, όλο και περισσότερη ύλη της δικηγορίας συναλλαγών θα διοχετευθεί προς τα γραφεία που θα εξασφαλίζουν την ‘ασφάλεια’ ενός διεθνούς brand. Θα γίνει πιο δύσκολο για νέους δικηγόρους να ξεκινήσουν ένα δικό τους σχήμα γραφείου που θα προσανατολίζεται στη δικηγορία συναλλαγών, όμως ταυτόχρονα η οικογενειοκρατία που χαρακτηρίζει την ελληνική δικηγορική ελίτ θα δεχθεί αναπόφευκτα μεγάλη πίεση.

  • Σε μια τέτοια εξέλιξη η «Masouros & Partners» θα ήταν διατεθειμένη να συζητήσει την αφομοίωσή της σε ένα ξένο δικηγορικό brand ή προτιμάτε την ανεξαρτησία σας;

Εμείς είμαστε ένα νεανικό δικηγορικό γραφείο με μεγάλες φιλοδοξίες. Όπως ανέφερα και προηγουμένως, το γραφείο μας και η δικηγορία είναι ο Δρόμος πάνω στον οποίο βαδίζουμε – θέλουμε να κάνουμε αυτό και τίποτε άλλο. Δεν βλέπουμε την δικηγορία ούτε ως τρόπο βιοπορισμού ούτε ως τρόπο πλουτισμού ούτε ως μέσο να αυτοπροβληθούμε και να ικανοποιήσουμε την όποια ματαιοδοξία μας. Είναι απλά το καθήκον μας, στο οποίο είμαστε αφοσιωμένοι. Δεν διακατεχόμαστε από οποιαδήποτε αγωνία να διατηρήσουμε το όνομά μας στον τοίχο της εισόδου του γραφείου, ώστε να μας διαδεχθεί στο επάγγελμα το τέκνο μας. Συνεπώς, εφόσον υπάρχει ένα ξένο δικηγορικό brand, το οποίο μοιράζεται αυτές τις αρχές και αντί να θέσει KPIs και οικονομικούς στόχους θα μας πείσει ότι μπορεί να μας βοηθήσει να ασκήσουμε καλύτερα το επάγγελμα που έχουμε επιλέξει να κάνουμε, τότε είμαστε ανοιχτοί σε μια τέτοια αφομοίωση. Άλλωστε είμαστε σε συζητήσεις με συγκεκριμένο ξένο δικηγορικό οίκο ήδη.