Οι φιλόδοξοι στόχοι της ΕΕ για το κλίμα και το περιβάλλον, όπως πρωτοπαρουσιάστηκαν με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και αναθεωρήθηκαν και εξειδικεύθηκαν με το πακέτο Fit for 55, έχουν άμεσο αντίκτυπο και στη ναυτιλία, αφού πρακτικά συμπεριλαμβάνουν όλους τους τομείς δραστηριοποίησης. Το ερώτημα είναι αν ο χρονικός ορίζοντας εφαρμογής των εν λόγω μέτρων, αλλά και οι πρακτικές εναλλακτικές που αυτή τη στιγμή υπάρχουν για τη χρήση μη ρυπογόνων καυσίμων στα πλοία θέτουν σε ρεαλιστικές βάσεις την τιτάνια μετάβαση σε μια βιώσιμη ναυτιλία.
Aν και η ναυτιλία είναι ένας από τους λιγότερο ρυπαντικούς τρόπους μεταφοράς αγαθών ως προς την έκλυση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, λόγω του όγκου της παρήγαγε προ πανδημίας περίπου το 3% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ενώ στην ΕΕ το ποσοστό αυτό είναι πολύ μεγαλύτερο, καθώς αγγίζει το 13,5%. Ως διεθνής τομέας εκ φύσεως, η ναυτιλία ρυθμίζεται από τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό (ΙΜΟ), όμως συγκεκριμένες δεσμεύσεις έχουν τεθεί και σε ευρωπαϊκό επίπεδο στα πλαίσια των στόχων για μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία έως το 2050.
Μάλιστα, με ορίζοντα το 2030 έχει τεθεί ο αναθεωρημένος στόχος της μείωσης των εκπομπών αερίου του θερμοκηπίου κατά 55% σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990, γεγονός που απαιτεί τη συμβολή όλων των τομέων της οικονομίας. Στη Στρατηγική για βιώσιμη και έξυπνη κινητικότητα, η οποία δημοσιεύθηκε από την Επιτροπή τον Δεκέμβριο του 2020, περιγράφονται τα βήματα για τον μετασχηματισμό του συστήματος μεταφορών της ΕΕ σύμφωνα με τους στόχους της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, ενώ τον περασμένο Ιούλιο δημοσιεύθηκε η δέσμη μέτρων “Fit for 55”.
Η δέσμη αυτή, η οποία περιλαμβάνει σε πρώτη φάση 13 νομοθετικές προτάσεις, θα επηρεάσει και τη ναυτιλία και τον τρόπο, με τον οποίο αυτή λειτουργεί σε όλα τα επίπεδα.
Ισχύουσα νομοθεσία
Πολύ πριν την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και το πακέτο Fit for 55, υπήρχε ήδη πλούσια νομοθεσία στην ΕΕ που ρύθμιζε κατά βάση τις πτυχές που σχετίζονται με τα καύσιμα της ναυτιλίας:
- Οδηγία για την ανάπτυξη υποδομών εναλλακτικών καυσίμων (“AFID”, 2014/94/ΕΕ): Σύμφωνα με αυτή, τα κράτη-μέλη πρέπει να παρέχουν υποδομές για εναλλακτικά καύσιμα στην επικράτειά τους, όπως ορίζεται από τα εθνικά πλαίσια πολιτικής τους. Οι ελάχιστες απαιτήσεις που σχετίζονται με τη ναυτιλία αφορούν τον κατάλληλο αριθμό σημείων ανεφοδιασμού με υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) σε θαλάσσιους λιμένες και την παροχή ηλεκτρικής ενέργειας από την ξηρά για πλοία εσωτερικής ναυσιπλοΐας ή ποντοπόρα πλοία ως το 2025.
- Κανονισμός για την παρακολούθηση, την υποβολή εκθέσεων και την επαλήθευση των εκπομπών CO2 από τις θαλάσσιες μεταφορές (“EU MRV”, 2015/757/ΕΕ): Από το 2018, τα πλοία άνω των 5.000 μικτών τόνων που καταπλέουν σε λιμένες του ΕΟΧ έπρεπε να παρακολουθούν και να αναφέρουν την κατανάλωση καυσίμων και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ανά ταξίδι και σε ετήσια βάση. Λίγο αργότερα, ο ΙΜΟ είχε εγκρίνει το παγκόσμιο σύστημα συλλογής δεδομένων για τα αέρια του θερμοκηπίου (DCS), το οποίο λειτουργεί από το 2019. Τα δύο συστήματα παρακολούθησης δεν έχουν ακόμη ευθυγραμμιστεί, με αποτέλεσμα να υπάρχουν επικαλύψεις και πρόσθετη γραφειοκρατία για τους ναυτιλιακούς φορείς.
- Οδηγία για τη μείωση της περιεκτικότητας ορισμένων υγρών καυσίμων σε θείο (2016/802/ΕΕ): Για να μειώσει τις εκπομπές οξειδίων του θείου (SOx), που είναι επιβλαβείς για την ανθρώπινη υγεία, η ΕΕ υιοθέτησε τα ήδη υπάρχοντα όρια του ΙΜΟ για τη μέγιστη περιεκτικότητα σε θείο στα καύσιμα πλοίων σε περιοχές ελέγχου των εκπομπών, καθιστώντας τα νομικά δεσμευτικά. Για να συμμορφωθούν, τα πλοία μπορούν να εγκαταστήσουν ένα σύστημα καθαρισμού καυσαερίων, να χρησιμοποιήσουν καύσιμο χαμηλής περιεκτικότητας σε θείο ή να στραφούν σε υγροποιημένο φυσικό αέριο. Η επιλογή της προσέγγισης και η ευθύνη για τη συμμόρφωση εναπόκεινται στις ναυτιλιακές εταιρείες.
Η δέσμη μέτρων Fit for 55
Η δέσμη μέτρων Fit for 55 θα επηρεάσει όλους τους βιομηχανικούς κλάδους. Από τις προτάσεις που περιλαμβάνονται σε αυτή τη δέσμη, οι τέσσερις αφορούν τη ναυτιλία.
Κανονισμός FuelEU για τη ναυτιλία
Το 2025 θα τεθεί σε ισχύ ένας νέος Κανονισμός που θα καθορίζει συγκεκριμένα πρότυπα για το αποτύπωμα των αερίων του θερμοκηπίου για τα πλοία. Η πρωτοβουλία αυτή πρόκειται να εφαρμοστεί σε όλα τα σκάφη άνω των 5.000 GT που επισκέπτονται λιμένα εντός της ΕΕ, ανεξάρτητα από τη σημαία τους, ενώ αφορά όχι μόνο τις μετακινήσεις εντός της ΕΕ, αλλά και το 50% των εκπομπών από ταξίδια που ξεκινούν εκτός ΕΕ και καταλήγουν σε λιμένα της ΕΕ ή που ξεκινούν από λιμένα της ΕΕ και καταλήγουν σε λιμένα εκτός ΕΕ.
Η μείωση θα πρέπει να είναι 2% έως το 2025, 6% έως το 2030, 13% έως το 2035, 26% έως το 2040, 59% έως το 2045 και 75% έως το 2050. Από το 2030, ο Κανονισμός θα απαιτεί επίσης τα πλοία που βρίσκονται σε λιμένα της ΕΕ για περισσότερες από 2 ώρες να συνδέονται με χερσαία παροχή ηλεκτρικής ενέργειας.
Οι φορείς εκμετάλλευσης πλοίων θα πρέπει να υποβάλουν το 2024 σχέδια παρακολούθησης, για να επιβεβαιώσουν τη μέθοδο με την οποία θα παρακολουθούν τις εκπομπές, έτσι ώστε να αποδεικνύεται η συμμόρφωση με τους στόχους μείωσης των αερίων του θερμοκηπίου σύμφωνα με τον Κανονισμό. Η παρακολούθηση θα πρέπει να επαληθεύεται εξωτερικά, όπως και η υποβολή εκθέσεων, με την έκδοση πιστοποιητικού “FuelEU” για κάθε συμμορφούμενο πλοίο, το οποίο θα ελέγχεται σε λιμένες σε όλη την ΕΕ στο πλαίσιο των συνήθων επιθεωρήσεων των πλοίων. Με δεδομένο ότι τα πλοία πρέπει ήδη να συμμορφώνονται, όπως προαναφέρθηκε, με τον ευρωπαϊκό Κανονισμό για την παρακολούθηση, την υποβολή εκθέσεων και την επαλήθευση των εκπομπών CO2 από τις θαλάσσιες μεταφορές (MRV) καθώς και με το σύστημα συλλογής δεδομένων (DCS) του ΙΜΟ, η συμμόρφωση με τις νέες απαιτήσεις δεν αναμένεται να είναι δύσκολη και επαχθής για τους ναυτιλιακούς φορείς.
Κανονισμός για τις υποδομές εναλλακτικών καυσίμων
Η αναθέωρηση της υφιστάμενης Οδηγίας θα σημαίνει ότι τα κράτη-μέλη θα πρέπει να αυξήσουν τη διαθεσιμότητα υγροποιημένου φυσικού αερίου έως το 2025 και την τροφοδοσία ξηράς έως το 2030 στους κεντρικούς λιμένες της ΕΕ.
Το σχέδιο αναθεώρησης της Οδηγίας αποσκοπεί στην εναρμόνιση με την πρωτοβουλία FuelEU και περιλαμβάνει προτάσεις, για να δημιουργηθεί ένα διευρωπαϊκό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας που θα επιτρέπει στα πλοία να έχουν πρόσβαση στον ανεφοδιασμό με υγροποιημένο φυσικό αέριο σε ολόκληρη την ΕΕ, να εξασφαλιστεί ότι τα πλοία έχουν πρόσβαση σε καθαρή ηλεκτρική ενέργεια στο λιμάνι και τέλος για να απαιτείται από τα κράτη-μέλη να διαθέτουν σχέδιο εθνικών πολιτικών για τη χρήση και την παροχή υποδομών για εναλλακτικά καύσιμα στα πλοία.
Οδηγία για τη φορολόγηση της ενέργειας
Οι προτεινόμενες τροποποιήσεις της ισχύουσας Οδηγίας για τη φορολόγηση της ενέργειας πρόκειται να τεθούν σε ισχύ το 2023 και θα επιβάλλουν φόρους στα καύσιμα πλοίων που πωλούνται στον ΕΟΧ για ταξίδια εντός του ΕΟΧ. Προβλέπεται δεκαετής μεταβατική περίοδος, στο τέλος της οποίας οι φορολογικοί συντελεστές θα αυξηθούν για ορισμένα καύσιμα. Η φορολογία θα είναι, όπως είναι αναμενόμενο, υψηλότερη στα ρυπογόνα καύσιμα και σημαντικά χαμηλότερη στα βιώσιμα καύσιμα.
Συγκεκριμένα, τον υψηλότερο φορολογικό συντελεστή θα έχουν το πετρέλαιο κίνησης, η κηροζίνη και τα μη βιώσιμα βιοκαύσιμα, τα οποία θα φορολογούνται με 0,9 ευρώ ανά Gigajoule, χωρίς μείωση κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου, ενώ το υγραέριο, το υγροποιημένο φυσικό αέριο, το μη βιώσιμο βιοαέριο και τα μη ανανεώσιμα καύσιμα μη βιολογικής προέλευσης θα φορολογούνται με 0,6 ευρώ ανά Gigajoule κατά τη μεταβατική περίοδο και 0,9 ευρώ ανά Gigajoule στη συνέχεια.
Το βιώσιμο βιοαέριο από καλλιέργειες τροφίμων και ζωοτροφών, όπως και τα βιώσιμα βιοκαύσιμα από τις ίδιες καλλιέργειες, θα φορολογούνται με 0,45 ευρώ ανά Gigajoule κατά τη μεταβατική περίοδο και 0,9 ευρώ ανά Gigajoule στη συνέχεια, ενώ στα βιώσιμα βιοκαύσιμα και το βιοαέριο δεν θα υπάρξει αύξηση μετά το πέρας της μεταβατικής περιόδου.
Τον χαμηλότερο συντελεστή θα τον έχουν τα ανανεώσιμα καύσιμα μη βιολογικής προέλευσης, τα προηγμένα βιώσιμα βιοκαύσιμα και το βιοαέριο, τα οποία θα φορολογούνται με 0,15 ευρώ ανά Gigajoule τόσο κατά τη διάρκεια όσο και μετά τη μεταβατική περίοδο, ενώ στα καύσιμα χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα θα υπάρξει αύξηση της φορολόγησης μετά τη μεταβατική περίοδο από 0,15 ευρώ σε 0,45 ευρώ.
Η αυξημένη φορολόγηση, η ανάγκη πρακτικής συμμόρφωσης με την πρωτοβουλία FuelEU αλλά και το κόστος ένταξης στο ευρωπαϊκό ΣΕΔΕ θα επιβάλλουν υποχρεώσεις και επιπλέον δαπάνες ήδη από το 2023
Οδηγία για το Ευρωπαϊκό Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ETS)
Από το 2023, η ναυτιλία θα υπόκειται στο Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ΣΕΔΕ) της ΕΕ. Σύμφωνα με την πρόταση της Επιτροπής, το ΣΕΔΕ θα εφαρμόζεται για το σύνολο των εκπομπών από τα ταξίδια εντός της ΕΕ και τις εκπομπές που συμβαίνουν κατά τον ελλιμενισμό σε λιμένες της ΕΕ, και μόνο για το ήμισυ των εκπομπών από ταξίδια εκτός ΕΕ.
Οι ναυτιλιακές εταιρείες θα πρέπει να αγοράζουν και να παραδίδουν δικαιώματα εκπομπής στο ΣΕΔΕ για κάθε τόνο αναφερόμενων εκπομπών CO2. Για να διασφαλιστεί η ομαλή μετάβαση, οι ναυτιλιακές εταιρείες θα πρέπει να πληρώνουν για το 20% των εκπομπών ενός πλοίου το 2023, με ετήσια αύξηση που θα φτάσει τελικά στο 100% της κάλυψης το 2026. Τα δικαιώματα θα υπόκεινται σε διαδικασία πλειστηριασμού και θα μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ των φορέων που τα κατέχουν.
Κάθε ναυτιλιακή εταιρεία θα υπόκειται σε διαχείριση από ένα συγκεκριμένο κράτος-μέλος που θα αποτελεί τη διαχειριστική αρχή. Για τις ναυτιλιακές εταιρείες που είναι εγγεγραμμένες σε ένα κράτος-μέλος, η διαχειριστική αρχή θα πρέπει να είναι το εν λόγω κράτος-μέλος. Για ναυτιλιακές εταιρείες εγγεγραμμένες σε τρίτη χώρα, η διαχειριστική αρχή θα πρέπει να είναι το κράτος-μέλος στο οποίο η ναυτιλιακή εταιρεία είχε τον υψηλότερο εκτιμώμενο αριθμό προσεγγίσεων σε λιμένες κατά τα δύο προηγούμενα έτη. Η διαχειριστική αρχή υποχρεούται να διασφαλίζει ότι οι ναυτιλιακές εταιρείες υπό την ευθύνη της παραδίδουν επαρκή αποζημίωση ή καταβάλλουν εγκαίρως την απαιτούμενη εισφορά.
Οι κυρώσεις για τη μη έγκαιρη παράδοση των δικαιωμάτων περιλαμβάνουν πρόστιμο επιπλέον 100 ευρώ ανά τόνο CO2 που περιλαμβάνεται στην ποσότητα των εκπομπών για τις οποίες η εταιρεία δεν είχε δικαιώματα. Επιπλέον, μπορεί να απαγορευτεί η είσοδος πλοίων σε λιμένες της ΕΕ, όταν η υπεύθυνη ναυτιλιακή εταιρεία δεν έχει παραδώσει τα απαραίτητα δικαιώματα για δύο συνεχόμενα έτη, ενώ τα ονόματα των ναυτιλιακών εταιρειών που δεν συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις τους θα δημοσιεύονται.
Το κόστος των παρεμβάσεων
Οι προαναφερθείσες προτάσεις δείχνουν τη δέσμευση της ΕΕ για την απαλλαγή του ναυτιλιακού τομέα από τις ρυπογόνες εκπομπές σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των απαραίτητων υποδομών, για να καταστεί αυτό εφικτό. Οπωσδήποτε, με τη δέσμη μέτρων του πακέτου Fit for 55 δεν αντιμετωπίζονται εκ των προτέρων όλα τα εμπόδια που θα ανακύψουν στην πορεία, όπως ζητήματα σχετικά με τα πρότυπα καυσίμων και τη διαθεσιμότητά τους, όμως είναι σαφές το μήνυμα ότι τα κράτη-μέλη πρέπει να αρχίσουν να αντιμετωπίζουν αυτά τα πολύπλοκα ζητήματα και να σχεδιάζουν τις πολιτικές τους.
Όταν τα μέτρα αυτά εγκριθούν και τεθούν σε ισχύ, είναι αναμενόμενο ότι θα οδηγήσουν σε πρόσθετο κόστος για τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις και τους πελάτες τους. Η αυξημένη φορολόγηση, η ανάγκη πρακτικής συμμόρφωσης με την πρωτοβουλία FuelEU αλλά και το κόστος ένταξης στο ευρωπαϊκό ΣΕΔΕ θα επιβάλλουν υποχρεώσεις και επιπλέον δαπάνες ήδη από το 2023. Το κατά πόσον η τόσο ραγδαία απεξάρτηση από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου είναι τεχνικά εφικτή ή εφαρμόσιμη στα χρονικά περιθώρια που προβλέπονται παραμένει αμφίβολο. Επιπλέον, η προοπτική επιβολής εισφοράς για τις εκπομπές άνθρακα στα πλοία που δραστηριοποιούνται στην ανοικτή θάλασσα εκτός των υδάτων της ΕΕ έχει ήδη προκαλέσει αντιδράσεις τόσο εντός όσο και εκτός ΕΕ, κυρίως λόγω των επιζήμιων επιπτώσεων που μπορεί να έχει μια τέτοια μονομερής επιβολή στις προσπάθειες του ΙΜΟ για την εξεύρεση μιας παγκόσμιας λύσης.
Οι προαναφερθείσες προτάσεις δείχνουν τη δέσμευση της ΕΕ για την απαλλαγή του ναυτιλιακού τομέα από τις ρυπογόνες εκπομπές σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των απαραίτητων υποδομών, για να καταστεί αυτό εφικτό