Ο Σύγχρονος Δικηγόρος σε έναν VUCA1 κόσμο: Δημόσιος Λειτουργός, Τεχνοκράτης και Κοινωνικός Εταίρος

Πολλές φορές αναρωτιόμαστε… ποιος είναι ο ρόλος του σύγχρονου δικηγόρου. Σίγουρα να υπερασπίζεται τα συμφέροντα και τα δικαιώματα των εντολέων του. Σίγουρα να προασπίζεται την επιστήμη του και το Δίκαιο. Σίγουρα να έχει άρτια νομική κατάρτιση. Σίγουρα να έχει μια αξιοπρεπή παρουσία στο κοινωνικό γίγνεσθαι και βέβαια, σίγουρα να έχει μια “καλή καριέρα”… Πώς όμως όλοι αυτοί οι ρόλοι πραγματώνονται στη σύγχρονη ζωή και πόσο σχετικοί είναι εν τέλει με τα ζητούμενα και τις προκλήσεις της σημερινής κοινωνίας;

Ξεκινώντας από τα βασικά: Ο δικηγόρος, όπως ορίζεται στον Κώδικα Δικηγόρων2 (Ν. 4194/2013), δεν είναι απλώς ένας επαγγελματίας ή ένας επιστήμονας. Είναι ένας δημόσιος λειτουργός, με κύρια αποστολή τη συμβολή στην απονομή της δικαιοσύνης και την προάσπιση των δικαιωμάτων, της ελευθερίας και των συμφερόντων των πολιτών, ενεργώντας με ανεξαρτησία και ακεραιότητα. Ο Κώδικας Δικηγόρων τοποθετεί τον δικηγόρο σε θέση εξαιρετικής ευθύνης: Ενεργός πολίτης προς όφελος της κοινωνίας, στρατηγικός σύμβουλος και καταλύτης αλλαγής.

Η θεσμική αυτή διάσταση του δικηγορικού λειτουργήματος είναι κρίσιμη, ειδικά σε περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται από αστάθεια, αβεβαιότητα, πολυπλοκότητα και ασάφεια -τα χαρακτηριστικά ενός VUCA κόσμου- όπως είναι η σύγχρονη πραγματικότητα. Σε τέτοιες συνθήκες, ο ρόλος του δικηγόρου διευρύνεται, καθιστώντας τον όχι μόνο υπερασπιστή του δικαίου, αλλά και παράγοντα κοινωνικής αλλαγής και στρατηγικής καθοδήγησης.

Σε αυτό το περιβάλλον αναπτύσσεται αφ’ ενός ο δικηγόρος επιστήμονας – τεχνοκράτης, ο οποίος καλείται να υιοθετήσει μια τεχνοκρατική προσέγγιση, συνδυάζοντας τη νομική του κατάρτιση με γνώσεις στρατηγικής, οικονομίας και τεχνολογίας, κι αφετέρου ο δικηγόρος δημόσιος λειτουργός, ο οποίος, ως υπερασπιστής του κοινού συμφέροντος, έχει αυξημένο καθήκον ευθύνης στην ανάδειξη των κακώς κειμένων και στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης και της ισορροπίας μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού συμφέροντος.

Σε περιόδους κοινωνικής κρίσης, οι δικηγόροι διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην παροχή σταθερότητας και καθοδήγησης. Όπως επισημαίνεται σε άρθρο του Economist 3, η νομική εκπαίδευση διδάσκει την αντιμετώπιση του άγνωστου με ψυχραιμία και μεθοδικότητα, ιδιότητες απαραίτητες για τη διαχείριση κρίσεων. Οι δικηγόροι, εκπαιδευμένοι να αξιολογούν δεδομένα, να προβλέπουν συνέπειες και να αναζητούν ισορροπημένες λύσεις, είναι σε θέση να προσφέρουν σαφήνεια και στρατηγική κατεύθυνση, όταν επικρατεί κοινωνική αβεβαιότητα. Επιπλέον, η προσήλωσή τους στα γεγονότα και στις αποδείξεις τους καθιστά πολύτιμους για τη δημιουργία νομικών πλαισίων, που προστατεύουν τα ευάλωτα μέλη της κοινωνίας, διασφαλίζοντας τόσο την τήρηση των νόμων όσο και τη δικαιοσύνη.

Για να γίνει πιο σαφής o ρόλος του δικηγόρου, θα βοηθούσε το παράδειγμα από τον χώρο του φαρμάκου, ο οποίος έχει την ιδιαιτερότητα ταυτόχρονα με τον εμπορικό σκοπό να επιδιώκει την ικανοποίηση του ύψιστου κοινωνικού αγαθού της υγείας: Πιο συγκεκριμένα, το έτος 2012 εισήχθη αρχικά ως προσωρινό, και πλέον έχει κατέστη μόνιμο, το μέτρο των υποχρεωτικών επιστροφών – clawback, ενός μηχανισμού επιστροφής χρημάτων από φαρμακευτικές εταιρείες προς το κράτος. Το μέτρο αυτό εφαρμόζεται όταν το συνολικό κόστος των φαρμάκων που καλύπτονται από το Δημόσιο υπερβαίνει τα όρια (budget) που έχουν μονομερώς καθοριστεί από την κυβέρνηση. Ουσιαστικά και απλά, οι φαρμακευτικές εταιρείες υποχρεούνται να επιστρέψουν στο Κράτος ένα πολύ μεγάλο μέρος του τιμήματος από τις πωλήσεις φαρμάκων τους.

Το μέτρο των υποχρεωτικών επιστροφών (clawback) πρόσφατα κρίθηκε συνταγματικό (ΣτΕ ολ. 904-5/2024), με εξαίρεση τα ορφανά φάρμακα4. Ωστόσο, με τη δικαστική αυτή κρίση δεν αντιμετωπίζεται η βασική αιτία του ζητήματος, που είναι η αναντιστοιχία μεταξύ κρατικού προϋπολογισμού για τη φαρμακευτική δαπάνη και πραγματικών αναγκών του πληθυσμού στην Ελλάδα. Αν και οι επιστροφές είχαν, αρχικά τουλάχιστον, στόχο τη δημοσιονομική σταθερότητα, στην πράξη δημιουργούν ανισότητες και θέτουν σε κίνδυνο την καινοτομία, έχοντας προκαλέσει σοβαρά προβλήματα και στρεβλώσεις καθώς:
α) Οι φαρμακευτικές εταιρείες αποθαρρύνονται από το να εισάγουν στην Ελλάδα νέες θεραπείες, αφού το οικονομικό βάρος των επιστροφών καθιστά μη βιώσιμη τη λειτουργία τους. Συνέπεια τούτου είναι να περιορίζεται η καινοτομία στη χώρα και η πρόσβαση των ασθενών σε καινοτόμα φάρμακα και
β) Η υπέρμετρη επιβάρυνση των φαρμακευτικών εταιρειών αποτυγχάνει να αντιμετωπίσει τις δομικές αδυναμίες του συστήματος υγείας και απειλεί τη σταθερότητα της αγοράς.

Πρόκειται για ένα βαθύ κοινωνικό ζήτημα, που αν δεν επιλυθεί άμεσα, τίθεται σε κίνδυνο η βιωσιμότητα του συστήματος υγείας στην Ελλάδα και συνακόλουθα η πρόσβαση των ασθενών σε φάρμακα. Στη διαχείριση της κρίσης αυτής ο ρόλος του δικηγόρου δεν μπορεί να είναι μόνον συμβουλευτικός ή μόνον αυτός του νομικού συμπαραστάτη στο Δικαστήριο. Είναι επιβεβλημένο οι δικηγόροι υπό τις άνω λειτουργίες τους να έχουν θεσμικό λόγο και θέση στο δημόσιο διάλογο των κοινωνικών εταίρων. Έχοντας κατανόηση τόσο της νομικής όσο και της εμπορικής αλλά και της κοινωνικής διάστασης, οι δικηγόροι μπορούν να συνδράμουν στη χάραξη βιώσιμων πολιτικών υγείας και στην εφαρμογή δίκαιων λύσεων, που θα επιτρέψουν την καλύτερη ισορροπία μεταξύ δημοσιονομικών και υγειονομικών στόχων και την ικανοποίηση του αναφαίρετου και συνταγματικά αναγνωρισμένου δικαιώματος των ασθενών για πρόσβαση σε θεραπείες.
Ειδικά στον τομέα της υγείας και του φαρμάκου, ο δικηγόρος μπορεί να γίνει ο καταλύτης για μια κοινωνία πιο δίκαιη και ανθρώπινη. Στο πλαίσιο αυτό, δεν αρκεί να υπερασπίζεται σχετικές υποθέσεις στα Δικαστήρια, αλλά πρέπει ενεργά να διεκδικεί την πρόσβαση όλων σε καινοτόμα φάρμακα και θεραπείες. Ο σύγχρονος δικηγόρος πρέπει να αποτελέσει μέρος της λύσης, να οδηγήσει τη φαρμακευτική βιομηχανία και την κοινωνία σε ένα μέλλον, όπου η καινοτομία και η δικαιοσύνη συνυπάρχουν αρμονικά. Με όπλα τις βασικές αρχές δικαίου (ισότητα, αναλογικότητα, δικαίωμα στην υγεία), τη λογική, τη στρατηγική σκέψη και την ακεραιότητα, ο δικηγόρος μπορεί να αναδειχθεί σε πυλώνα σταθερότητας και προόδου για ένα πιο δίκαιο και βιώσιμο σύστημα υγείας.

Όπως οι νομικές μάχες για την κατάργηση των κοινωνικών ανισοτήτων, έτσι και σήμερα η διεκδίκηση δικαίου στο χώρο της υγείας αποτελεί πεδίο συλλογικής και συνεργατικής προσπάθειας. Σε ένα τέτοιο κατεξοχήν VUCA περιβάλλον, ο δικηγόρος οφείλει να είναι όχι μόνο υπερασπιστής της νομιμότητας, αλλά και εγγυητής για τη διασφάλιση του ύψιστου αγαθού της υγείας. Από εφαρμοστής και υπερασπιστής του νόμου οφείλει να εξελιχθεί αρχικά σε οραματιστή, που αμφισβητεί τις αδικίες και άμεσα σε κοινωνικό εταίρο, που διεκδικεί ένα μέλλον, στο οποίο το δικαίωμα στην υγεία είναι πραγματικά καθολικό.


1_Ακρωνύμιο των λέξεων Volatile (ασταθής), Uncertain (αβέβαιος), Complex (περίπλοκος), Ambiguous (ασαφής), που χαρακτηρίζουν το περιβάλλον και τις γενικές συνθήκες που επικρατούν στον σημερινό κόσμο και δημιουργούν νέες προκλήσεις που απαιτούν νέους τρόπους αντιμετώπισης και διαχείρισης.
2_Άρθρο 1 – Η φύση της δικηγορίας: 1. Ο δικηγόρος είναι δημόσιος λειτουργός. Το λειτούργημα του αποτελεί θεμέλιο του κράτους δικαίου.
Άρθρο 2 – Η θέση του δικηγόρου στην απονομή της Δικαιοσύνης: Ο δικηγόρος είναι συλλειτουργός της δικαιοσύνης.
Η θέση του είναι θεμελιώδης, ισότιμη, ανεξάρτητη και αναγκαία για την απονομή της.
3_The Economist, Business | Bartleby Why everyone should think like a lawyer – The unloved profession has a lot to teach managers