Συζητήσαμε με τον Μιχάλη Σειραδάκη και την Κατερίνα Καρανικόλα, partners της MSCK Law, για τη σημασία της εμβάθυνσης και των προσωποπαγών σχέσεων στην παροχή νομικών υπηρεσιών, το πλαίσιο των δημοσίων συμβάσεων στο διαρκώς εξελισσόμενο επιχειρηματικό τοπίο, αλλά και τα χαρακτηριστικά της συνεργασίας με έναν όμιλο παγκόσμιας εμβέλειας, με ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων.
- Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία.
Μιχάλης Σειραδάκης: Επιστρέφοντας από το Λονδίνο και το δεύτερο μεταπτυχιακό μου το 2007, σχεδόν αμέσως, ασχολήθηκα με το δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων. Οι σπουδές μου ήταν κατά βάση στον τομέα του International Business Law, αλλά η πανσπερμία ετερόκλητων νομοθετημάτων που ρύθμιζαν το πλαίσιο ανάθεσης δημοσίων συμβάσεων σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν ήταν ένας τόσο δημοφιλής κλάδος δικαίου, με έστρεψε προς αυτή την κατεύθυνση.
Είχα την τύχη να είμαι νομικός σύμβουλος σε επιχειρήσεις, οι οποίες είχαν ως κύριο αντικείμενο δραστηριότητάς τους τη συμμετοχή σε δημόσιες διαδικασίες ανάθεσης και έτσι, πολύ γρήγορα, θα μπορούσα να πω ότι το κύριο αντικείμενο με το οποίο είχα καθημερινή ενασχόληση ήταν οι δημόσιοι διαγωνισμοί. Την ίδια εποχή, ξεκίνησα να διεξάγω σεμινάρια ως εισηγητής στο δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων και αυτό με βοήθησε να εμβαθύνω στο αντικείμενο, ακόμα περισσότερο και σε θεωρητικό επίπεδο.
Το 2017 ανέλαβα τα καθήκοντά μου ως Μέλος της πρώην Α.Ε.Π.Π. και νυν Ε.Α.ΔΗ.ΣΥ. Διετέλεσα μέλος του 3ου Κλιμακίου την περίοδο 2017-2018 και ακολούθως, ήμουν μέλος του 7ου Κλιμακίου από το 2018 έως το 2021, ενώ από τον Σεπτέμβριο του 2019 μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2020, διετέλεσα και Πρόεδρος του 7ου Κλιμακίου. Τον Μάιο του 2021 παραιτήθηκα από τη θέση του Μέλους της Α.Ε.Π.Π. και επαναδραστηριοποιήθηκα στον ελεύθερο τομέα, επιστρέφοντας ως Managing Partner στο MSCK Law Office. Μετά και την εμπειρία μου στην Α.Ε.Π.Π. ασχολούμαι αποκλειστικά πλέον με το δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων. Μάλιστα εσχάτως, υποστήριξα και τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα «Η συμμετοχική παρουσία τρίτων στους δημόσιους διαγωνισμούς. Ένωση Προσώπων & Κοινοπραξία, Δάνεια Εμπειρία & Υπεργολαβία», η ολοκλήρωσή της οποίας ήταν ένα προσωπικό στοίχημα, και ανακηρύχθηκα σε Διδάκτορα Νομικής (Δ.Ν.).
Ήδη από πέρυσι εγγράφηκα στο Μητρώο Ελλήνων Διδασκόντων Κολλεγίου του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, ενόψει της συνεργασίας μου με το Nomiki Bibliothiki College, όπου θα έχω την ευκαιρία να διδάξω το μάθημα Public Business Law, στο πλαίσιο του προγράμματος Dual Postgraduate Degree [Master in Business Law (LLM) & International Legal Practice & Management University Diploma (DU)], για το ακαδημαϊκό έτος 2024-2025, το οποίο θα διεξαχθεί σε συνεργασία με το Law Faculty of the Catholic University of Lille.
Ταυτόχρονα, στο μέτρο του δυνατού και όσο μου επιτρέπουν οι λοιπές υποχρεώσεις μου, προσπαθώ κάθε χρόνο να διεξάγω αυτοτελή σεμινάρια πάνω σε επίκαιρα ζητήματα του δικαίου των δημοσίων συμβάσεων και δημοσιεύω σε τακτική βάση σχετικές μελέτες μου σε νομικά και οικονομικά περιοδικά. Παράλληλα, συμμετέχω ως Εισηγητής στο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα με θέμα: «Οι Δημόσιες Συμβάσεις στην Πράξη – Νομικό Πλαίσιο – Διαγωνιστική Διαδικασία – Εκτέλεση Δημόσιας Σύμβασης – Ηλεκτρονικοί Δημόσιοι Διαγωνισμοί», το οποίο διεξάγεται με επιτυχία για περισσότερα από τρία χρόνια και έχει αισίως φτάσει στον 12ο κύκλο του.
Τέλος, ήμουν Μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής για το 1ο, 2ο και 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Δημοσίων Συμβάσεων, στα οποία είχα τη χαρά και την ιδιαίτερη τιμή να είμαι και ομιλητής.
Κατερίνα Καρανικόλα: Σπούδασα στη Μεγάλη Βρετανία Αγγλικό και Ευρωπαϊκό Δίκαιο με μεταπτυχιακές σπουδές στον τομέα του εταιρικού, εμπορικού, τραπεζικού και χρηματοπιστωτικού δικαίου, αντικείμενα με τα οποία είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ και στην πράξη από το 2002 έως το 2008 σε μεγάλες δικηγορικές εταιρείες, συμμετέχοντας σε σημαντικά για εκείνη την εποχή projects συγχωνεύσεων και εξαγορών και εισαγωγής εταιρειών σε ελληνικά και αλλοδαπά χρηματιστήρια. Μέσω της απασχόλησής μου σε μεγάλους εταιρικούς πελάτες, διαπίστωσα σύντομα ότι αυτό που πραγματικά με ενδιέφερε ήταν να βλέπω τα προβλήματα των εταιρικών πελατών εκ των έσω και να τους παρέχω συμβουλές, οι οποίες δεν στόχευαν μόνο στην επίλυση ενός αμιγώς νομικού ζητήματος, αλλά στη συνολική αντιμετώπιση ενός επιχειρηματικού προβλήματος με νομικές προεκτάσεις.
Για τον λόγο αυτό, το 2009 αποφάσισα να εργασθώ ως in-house legal counsel και από το 2014 και έπειτα συνεργάστηκα με εταιρείες τεχνολογίας ως Chief Legal Officer και ως εξωτερική νομική σύμβουλος σε εταιρείες start-up. Συγκεκριμένα, το 2018 συνεργάσθηκα με την ελληνική start-up εταιρεία “Softomotive” που δραστηριοποιείτο στον τομέα του Robotic Process Automation, προκειμένου να λάβει την πρώτη της χρηματοδότηση από αλλοδαπό fund και το 2019 κατόπιν ολοκλήρωσης της χρηματοδότησης ανέλαβα σε αυτήν τον ρόλο του Chief Legal Officer και Director of Operations. Λίγους μήνες μετά, η εταιρεία εξαγοράσθηκε από τη Microsoft, οπότε και συμμετείχα ενεργά στην ολοκλήρωση της εξαγοράς, καθώς και μετέπειτα στην οργανική ενσωμάτωση της Softomotive με τις εσωτερικές δομές της Microsoft ως Integration Legal Counsel και Business Manager για τη γκάμα προϊόντων “Power Automate”, θέση στην οποία παρέμεινα μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2021.
Ενόψει όλων αυτών, από το 2019 και κάθε χρόνο, συμπεριλαμβάνομαι στο GC Power List του Legal 500, ως μία από τις πλέον αναγνωρισμένες GCs σε Ελλάδα και Κύπρο.
Από τον Οκτώβριο του 2021 μέχρι και σήμερα διατελώ Chief Legal Officer του ομίλου εταιριών YNV Group, παράλληλα προφανώς με την ιδιότητά μου ως Managing Partner στο MSCK Law Office.
- Ποιο θεωρείτε πως είναι το ‘δυνατό σημείο’ στην παροχή των υπηρεσιών σας;
Μ. Σ.: Το MSCK Law Office είναι ένα μικρό και ευέλικτο σχήμα, το οποίο εξειδικεύεται σε συγκεκριμένους τομείς δικαίου. Αυτό που παρέχουμε στο MSCK Law Office είναι οι υψηλής ποιότητας νομικές υπηρεσίες, στηριζόμενες στην εμβάθυνση και στη σφαιρική γνώση των κλάδων δικαίου που δραστηριοποιούμαστε. Σκοπός είναι η δημιουργία προσωποπαγών σχέσεων με τους πελάτες μας, οι οποίοι μπορούν ανά πάσα στιγμή να απευθυνθούν απευθείας σε μένα ή την Κατερίνα.
Ο δικός μου τομέας είναι το δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων. Αυτό που με βοηθάει στη δουλειά μου είναι η πολυεπίπεδη αντιμετώπιση του αντικειμένου. Οι συνεργασίες τόσο με αναθέτουσες αρχές και αναθέτοντες φορείς, όσο και με οικονομικούς φορείς μου επιτρέπουν να έχω εικόνα τόσο της αγωνίας ενός οικονομικού φορέα, να καταρτίσει μία ανταγωνιστική προσφορά, επωμιζόμενος όλο το κόστος υποβολής της, δεσμεύοντας πόρους, απασχολώντας υπαλληλικό προσωπικό, διαθέτοντας εργατοώρες κλπ., αλλά από την άλλη πλευρά και τη μέριμνα μιας αναθέτουσας αρχής, να καταρτίσει στο μέτρο του δυνατού μία άρτια διακήρυξη, ώστε να ανατεθεί ομαλά η σύμβαση στον τελικό ανάδοχο.
Στην ίδια λογική, η παρουσία μου ως εισηγητή σε εκπαιδευτικά προγράμματα, σεμινάρια και συνέδρια, αλλά και η συγγραφή μελετών, με βοηθάει να διατηρώ ανοιχτή επικοινωνία και με τις θεωρητικές προσεγγίσεις και τις νομολογιακές τάσεις σε όλα τα επίκαιρα ζητήματα γύρω από την ανάθεση δημόσιων διαγωνισμών.
Η δική μου συμβολή είναι να παρεμβαίνω συμβουλευτικά και να λειτουργώ προληπτικά και όχι κατασταλτικά. Ένας σύγχρονος νομικός, ειδικά στο πεδίο των δημοσίων συμβάσεων, δεν μπορεί παρά να έχει μία σφαιρική αντιμετώπιση της καθημερινής πραγματικότητας. Η δουλειά μου δεν εξαντλείται στην υποστήριξη ενός πελάτη μόνο για την παροχή νομικών συμβουλών, τη σύνταξη μιας προσφυγής ή ενός δικογράφου. Θεωρώ ότι αυτή η στενή μορφή συνεργασίας απηχεί ξεπερασμένα μοντέλα. Πρέπει να υπάρχει μία πιο οικονομοτεχνική και διεισδυτική ματιά, ώστε στο μέτρο του δυνατού να αποφεύγονται μελλοντικές στρεβλώσεις που οδηγούν σε αντιδικίες και εκτροπές.
- Πώς αξιολογείτε το νέο ρυθμιστικό πλαίσιο για τις Δημόσιες Συμβάσεις; Πιστεύετε ότι ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αγοράς, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια;
Μ. Σ.: Κοιτάξτε να δείτε. Αυτό που λέω πάντοτε είναι ότι ο νόμος είναι απλώς ένα εργαλείο. Το κανονιστικό πλαίσιο, καλό ή κακό, είναι μία πραγματικότητα και αυτήν πρέπει να διαχειριστούμε. Μόνο ο Ν. 4412/2016 αριθμεί περίπου 400 άρθρα. Σε γενικές γραμμές ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις, αλλά από εκεί και πέρα είναι θέμα πώς γίνεται χρήση του από όλους, τις αναθέτουσες αρχές, τους οικονομικούς φορείς, την Ε.Α.ΔΗ.ΣΥ., τα δικαστήρια. Είναι θέμα ερμηνείας και προσέγγισης.
Σε πολλές περιπτώσεις απαιτείται οι ίδιες οι αναθέτουσες αρχές να έχουν έναν πιο δημιουργικό ρόλο στην κατάρτιση των διακηρύξεων και να μην περιορίζονται σε μία μηχανική επανάληψη των διατάξεων του νόμου. Πρέπει να μην διστάζουν να παρέμβουν εντός των ορίων που τους δίνει το δικαίωμα ο ίδιος ο νομοθέτης και να εκφράσουν τον τρόπο που επιθυμούν να διεξαχθεί ένας διαγωνισμός και να ανατεθεί ένα αντικείμενο που προκηρύσσουν. Δυστυχώς αυτό είναι κάτι που δεν το βλέπουμε στην πράξη είτε λόγω επιφυλακτικότητας είτε λόγω άγνοιας. Χρειάζονται σοβαρή νομική υποστήριξη.
Επαναλαμβάνω αυτό που είπα και νωρίτερα, ο νομικός δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν αναγκαίο κακό, αλλά σαν αρωγός προς τον επιχειρηματία ή την αναθέτουσα αρχή που επιθυμεί να διεξάγει έναν διαγωνισμό. Μια καλή προετοιμασία είτε της διακήρυξης είτε της προσφοράς του συμμετέχοντος μπορεί να αποβεί καθοριστική και να σώσει πολύ χρόνο και χρήμα και για τις δύο πλευρές.
Σκοπός είναι η δημιουργία προσωποπαγών σχέσεων με τους πελάτες μας, οι οποίοι μπορούν ανά πάσα στιγμή να απευθυνθούν απευθείας σε μένα ή την Κατερίνα
Εξάλλου, το δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων είναι απολύτως δυναμικό και όχι στατικό, υπό την έννοια ότι έχει έναν εξόχως περιπτωσιολογικό χαρακτήρα. Δεν υπάρχει μόνο άσπρο-μαύρο, η πλειοψηφία των θεμάτων που καλείται να αντιμετωπίσει ο νομικός δεν είναι θέσφατα, αλλά θέμα τεκμηρίωσης της εκάστοτε υποστηριζόμενης θέσης. Το κανονιστικό πλαίσιο είναι διαρκώς εξελισσόμενο, υφίσταται σε τακτά χρονικά διαστήματα τροποποιήσεις, απαιτείται προσαρμογή του στις συνθήκες και τις απαιτήσεις της πραγματικότητας, ενώ και η νομολογία έχει πάντοτε έναν σημαντικό ερμηνευτικό ρόλο να διαδραματίσει σε όλη αυτή τη διαδικασία και τις παρατηρούμενες ζυμώσεις. Αυτό απαιτεί διαρκή ενασχόληση και ταχεία αντανακλαστικά. Πρέπει να είμαστε προσαρμοστικοί και να ανταποκρινόμαστε στις σύγχρονες ανάγκες των δημοσίων συμβάσεων.
- Διατελείτε ως Chief Legal Officer του ομίλου εταιριών YNV – πώς θα περιγράφατε την εργασιακή σας καθημερινότητα, σε έναν όμιλο με τόσο ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων;
Κ. Κ.: Έχω την τύχη να συνεργάζομαι με έναν παγκόσμιας εμβέλειας και πάρα πολύ δυναμικό όμιλο με ποικίλες, ετερόκλητες δραστηριότητες, σε πολλές διαφορετικές χώρες και ηπείρους, αλλά παραδόξως πάντα επικουρικές η μία της άλλης. Στο DNA του ομίλου υπάρχει η ανάγκη να ανακαλύπτουμε καινούργιες επιχειρηματικές ευκαιρίες από δραστηριότητες, τις οποίες γνωρίζουμε καλά και έτσι κάθε 6 μήνες περίπου αναλαμβάνουμε κάτι καινούργιο.
Ο όμιλος ξεκίνησε αρχικά σαν εταιρεία παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών τεχνικής φύσεως σε μεγάλες επιχειρήσεις τεχνολογίας μέσω του brand Τek Experts και μέχρι σήμερα αριθμεί άλλες πέντε διακριτές εμπορικές δραστηριότητες, όπως ενδεικτικά η παροχή εκπαιδευτικών υπηρεσιών σε νέες τεχνολογίες, απευθυνόμενη σε κυβερνήσεις και σε μεγάλους εταιρικούς πελάτες μέσω του brand Elev8, δραστηριότητα η οποία γεννήθηκε από την ανάγκη της Tek Experts να εκπαιδεύσει η ίδια σε μεγάλη κλίμακα το δικό της υπεράριθμο προσωπικό. Και επειδή το προσωπικό της Tek Experts κάποια στιγμή έφτασε τους 5,000 ανθρώπους, η διοίκηση του ομίλου αποφάσισε να επεκταθεί και στο Real Estate, προκειμένου να στεγάσει όλο το προσωπικό στις διάφορες χώρες που δραστηριοποιείται επιχειρηματικά ο όμιλος. Μετά από αυτή την κίνηση, προχωρήσαμε πιο οργανωμένα στο Real Estate και στο Hospitality, με την αγορά χώρων γραφείων, κέντρων logistics και ξενοδοχειακών μονάδων μέσων των brands Everty και Sandglass.
Πρόσφατα αποκτήσαμε άδεια factoring στη Βουλγαρία και ιδρύσαμε την εταιρεία Smart Factoring, ενώ πριν από λίγους μήνες, αφουγκραζόμενοι τις ανάγκες των πελάτων μας, μπήκαμε ενεργά και στον τομέα του Cybersecurity. Στην ερώτησή σας, λοιπόν, σχετικά με την εργασιακή μου καθημερινότητα πρέπει να ομολογήσω, όπως λέω πάντα εσωτερικά, ότι “There is no dull day in the YNV universe”, γεγονός το οποίο συνεπάγεται αυξημένες προκλήσεις και απαιτήσεις, λόγω των πολλών, ετερόκλητων και σε διαφορετικές έννομες τάξεις, νομικών και μη ζητημάτων που πρέπει να διαχειριστώ με την ομάδα των δικηγόρων που διευθύνω, αλλά και ιδιαίτερα ανταποδοτικό, καθώς το να κοιτάς πίσω σου κάθε έξι μήνες και να διαπιστώνεις ότι εν μέρει και με τη δική σου δουλειά προστέθηκε επιτυχώς στον όμιλο άλλη μία εμπορική δραστηριότητα ή άλλη μία χώρα είναι μεγάλη υπόθεση.
Στάθηκα τυχερή μέχρι σήμερα γιατί με όλα αυτά τα αντικείμενα είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ στη διάρκεια της επαγγελματικής μου σταδιοδρομίας, ωστόσο εξακολουθώ καθημερινά να αντιμετωπίζω καινούργιες προκλήσεις σε τόσο διαφορετικές έννομες τάξεις και διαπιστώνω τις ομοιότητες που π.χ. υπάρχουν μεταξύ των εννόμων τάξεων της Λατινικής Αμερικής και της ελληνικής που είναι κατά βάση civil law jurisdictions, αλλά και επίσης πόσες ομοιότητες υπάρχουν μεταξύ του δικαίου της Nιγηρίας και της Rwanda με το αγγλοσαξονικό δίκαιο.
- Ποιες διαφορές βλέπετε ανάμεσα στο περιβάλλον μιας δικηγορικής εταιρείας και αυτό ενός in-house νομικού τμήματος;
Κ. Κ.: Εάν με ρωτούσατε κάποια χρόνια πριν θα σας έλεγα ότι υπήρχαν μεγάλες διαφορές στη νοοτροπία αντιμετώπισης, από την πλευρά των εξωτερικών νομικών συμβούλων σε σχέση με ένα in-house νομικό τμήμα. Και αυτό γιατί λόγω της φύσης του, ένα in-house νομικό τμήμα είναι πάντα στην καρδιά των εταιρικών εξελίξεων, νιώθει από πρώτο χέρι τον «πόνο», εάν μπορώ να πω, της επιχείρησης. Εάν κάτι είναι δύσκολο νομικά να υλοποιηθεί, η εσωτερική νομική υπηρεσία πρέπει οπωσδήποτε να βρει τρόπο για να βγει μια νέα υπηρεσία ή ένα νέο προϊόν, προκειμένου να αποκτήσει η επιχείρηση ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Οι εξωτερικοί νομικοί σύμβουλοι, λόγω της αποστασιοποιημένης εμπλοκής τους με τον πελάτη-επιχείρηση, εκ των πραγμάτων προσεγγίζουν τα νομικά ζητήματα πιο ουδέτερα, δεδομένου ότι εκ των πραγμάτων τους λείπει η καθημερινή τριβή και η πολύπλευρη πληροφόρηση από τα διάφορα τμήματα της επιχείρησης στην οποία εκτίθεται ένας in house δικηγόρος.
Η εσωτερική νομική υπηρεσία πρέπει οπωσδήποτε να βρει τρόπο για να βγει μια νέα υπηρεσία ή ένα νέο προϊόν, προκειμένου να αποκτήσει η επιχείρηση ανταγωνιστικό πλεονέκτημα
Διαπιστώνω, όμως, ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία μεταστροφή και οι εξωτερικοί νομικοί σύμβουλοι επιχειρήσεων προσπαθούν να αποκτήσουν αυτό που λέω πάντα “legal business partner mindset”, για να μπορέσουν να δώσουν ασφαλείς λύσεις στον πελάτη-επιχείρηση όχι αποκλειστικά από μια αμιγώς νομική σκοπιά, αλλά ολιστικά, με τρόπο που θα λαμβάνει υπόψη πρωτίστως το επιχειρηματικό συμφέρον, εντός φυσικά του κατάλληλου νομικού πλαισίου. Έτσι και εμείς στο MSCK, αυτό φιλοδοξούμε να προσφέρουμε στις συνεργαζόμενες επιχειρήσεις και φορείς και αυτή είναι η δική μου συμβολή σε αυτό.
