- Πείτε μας λίγα λόγια για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία.
Ξεκίνησα την επαγγελματική μου σταδιοδρομία ως δικηγόρος το 1997, αφού ολοκλήρωσα τις προπτυχιακές σπουδές μου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κι έλαβα τον πρώτο μου μεταπτυχιακό τίτλο στο τραπεζικό και χρηματοοικονομικό δίκαιο. Σε ό,τι αφορά τις σπουδές μου, έχω επιπλέον μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στο διεθνές εμπόριο και διεθνείς επενδύσεις, ενώ επίσης είμαι κάτοχος MBΑ και προσφάτως, από έντονο προσωπικό ενδιαφέρον, ολοκλήρωσα μεταπτυχιακές σπουδές στη διοικητική επιστήμη και τεχνολογία. Με ενδιαφέρουν πολύ οι νέες τεχνολογίες ως πεδίο γνώσης, ιδίως σε ό,τι αφορά την επίδρασή τους στο επιχειρηματικό μοντέλο λειτουργίας των τραπεζών. Από την αρχή της επαγγελματικής μου πορείας ασχολήθηκα κυρίως με το χρηματοπιστωτικό δίκαιο, παρέχοντας νομικές υπηρεσίες σε αλλοδαπά και εγχώρια πιστωτικά ιδρύματα, ενώ από το 2003 μέχρι σήμερα έχω υπηρετήσει σε σημαντικές θέσεις ως νομικό στέλεχος τραπεζών. Από τον Σεπτέμβριο του 2019 είμαι επικεφαλής των Νομικών Υπηρεσιών και Εταιρικής Διακυβέρνησης στην Optima bank, καθώς και Γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου της τράπεζας.
- Ως Επικεφαλής της Νομικής & Εταιρικής Διακυβέρνησης της Optima bank, ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που έχετε αντιμετωπίσει μέχρι σήμερα;
Στόχος της Optima bank αλλά και όλων των στελεχών της που ξεκινήσαμε αυτό το ταξίδι το καλοκαίρι του 2019, ήταν να μετατρέψουμε την τραπεζική συναλλαγή σε μια ευχάριστη εμπειρία. Ο στόχος αυτός ήταν και παραμένει η μεγαλύτερη πρόκληση για τον καθένα από εμάς, που αποτελούμε ένα κομμάτι, έναν κρίκο στην αλυσίδα αξίας της Optima bank. Προσωπικά, η πρόκληση αυτή μπορεί να είναι και ακόμη πιο απαιτητική όταν θα πρέπει να συνδυαστεί με την ανάγκη καλλιέργειας μιας διαφορετικής νοοτροπίας και κουλτούρας, ώστε οι δικηγόροι και νομικοί σύμβουλοι να αναγνωρίζουν, να κατανοούν και να ενστερνίζονται τις επιχειρηματικές ιδέες, τους στόχους και τον επιχειρηματικό προσανατολισμό της τράπεζας. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε διαφορετικά, λοιπόν, για να ανταποκριθούμε σε αυτήν την πρόκληση; Η απάντηση προέκυπτε από το όνομα αλλά και από την ίδια τη φιλοσοφία της Optima bank: να προσφέρουμε το καλύτερο δυνατό (optimum), γρήγορα κι ευέλικτα. Για να το πετύχουμε αυτό εμείς οι δικηγόροι πρέπει αφενός να είμαστε σε θέση, ως ενεργητικοί ακροατές, να αφουγκραζόμαστε τις επιχειρηματικές ανάγκες, να σκεφτόμαστε με πρωτότυπο τρόπο και, αξιοποιώντας τις νομικές μας γνώσεις και εμπειρία, να προτείνουμε λύσεις με τη σωστή και ασφαλή υπαγωγή των επιχειρηματικών απαιτήσεων στους κατάλληλους κανόνες δικαίου.
Η θέσπιση μετρήσιμων, στρατηγικών στόχων επιβεβαιώνει πως τα νομικά τμήματα αποτελούν μέρος της αλυσίδας αξίας μιας επιχείρησης, υλοποιώντας μια συγκεκριμένη στρατηγική
Στην Optima bank είχαμε την τύχη και την ευκαιρία να σχεδιάσουμε από την αρχή. Με αυτό εννοώ ότι δημιουργήθηκε μια καινούργια ομάδα, με προσεκτική επιλογή των κατάλληλων και πολύ αξιόλογων συναδέλφων που λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους και διαθέτουν τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για να υιοθετήσουν τη φιλοσοφία της Optima bank. Βασική μας αρχή και καθημερινή επιδίωξη είναι να δημιουργούμε το αίσθημα ασφάλειας στους συναδέλφους μας και στους πελάτες της τράπεζας, ότι είμαστε εκεί γι’ αυτούς για να δώσουμε τις σωστές και κατάλληλες νομικές λύσεις και να εξυπηρετήσουμε με ασφάλεια και ταχύτητα τον πελάτη. Θέλουμε, λοιπόν, να αποτελούμε μέρος της λύσης και όχι να αναδεικνύουμε απλώς προβλήματα. Για να το πετύχουμε αυτό, καλλιεργούμε και μεταξύ των δικηγόρων πέραν της νομικής γνώσης, την πελατοκεντρική αντίληψη. Απλοποιούμε διαδικασίες, φροντίζουμε να εκπαιδευόμαστε και να ενημερωνόμαστε διαρκώς, όχι μόνο για τα αμιγώς νομικά θέματα αλλά και για θέματα που αφορούν το τραπεζικό επιχειρείν, την καλλιέργεια δεξιοτήτων, τις εξελίξεις στον κλάδο μας, ώστε να μπορούμε να παρακολουθούμε τα όσα συμβαίνουν γύρω μας και να κατανοούμε έγκαιρα και σωστά τις νέες ανάγκες που δημιουργούνται στην τραπεζική αγορά. Επενδύουμε επίσης σε νέους ανθρώπους, παρέχοντας ευκαιρίες, αλλά και αξιοποιώντας παράλληλα τη δυνατότητα να καλλιεργήσουμε μια νέα κουλτούρα για τον «τραπεζικό δικηγόρο», που επικοινωνεί τις σωστές νομικές λύσεις, σε γλώσσα εύληπτη και κατανοητή, παρέχοντας τις κατάλληλες συμβουλές και προσθέτοντας αξία στην ομάδα.
- Πόσο σημαντικός είναι, κατά τη γνώμη σας, ο καθορισμός μετρήσιμων στόχων για ένα νομικό τμήμα;
Στο πλαίσιο θέσπισης στρατηγικών στόχων, πιστεύω ότι πρέπει να τίθενται σαφείς και μετρήσιμοι στόχοι και από πλευράς νομικών υπηρεσιών, π.χ. ως προς τον χρόνο ανταπόκρισης, την αποδοτικότητα κλπ. Μας βοηθούν να βαδίζουμε στον σωστό δρόμο σε ό,τι αφορά την υλοποίηση της στρατηγικής μας και παράλληλα επιβεβαιώνουν πως τα νομικά τμήματα αποτελούν μέρος της αλυσίδας αξίας μιας επιχείρησης, υλοποιώντας μια συγκεκριμένη στρατηγική. Για παράδειγμα, η μέτρηση της ικανοποίησης του πελάτη μιας επιχείρησης είναι ένας δείκτης που μετριέται σε όλα τα σημεία επαφής του πελάτη με έναν οργανισμό. Ένα από τα σημεία αυτά είναι και τα νομικά τμήματα. Η άμεση εξυπηρέτηση, η κατάλληλη αξιολόγηση αιτήματος, οι διαπραγματεύσεις, η συνεργασία, η εξεύρεση λύσεων, αποτελούν μεν ποιοτικούς δείκτες, αλλά αναφορικά με τον δείκτη μέτρησης της ικανοποίησης του πελάτη (π.χ. το Net Promoter Score) συνιστούν μετρήσιμους στόχους για όλον τον οργανισμό. Παράλληλα, σε ό,τι αφορά την καθημερινή λειτουργία, ο καθορισμός μετρήσιμων στόχων αποτελεί κίνητρο παραγωγικότητας και αποδοτικότητας στις περιπτώσεις που μπορεί να εφαρμοστεί (π.χ. στα legal operations, αυτοματοποιήσεις, business process). Πρέπει να μας ενδιαφέρει να υιοθετήσουμε και να εντάξουμε νέα εργαλεία που θα διευκολύνουν τόσο τη δική μας δουλειά, όσο και του οργανισμού, με την βοήθεια, για παράδειγμα, της τεχνολογίας. Βασική επιδίωξη και για τα νομικά τμήματα είναι να προσθέτουν αξία στην επιχείρηση, όπως άλλωστε κάθε λειτουργία σε μια αλυσίδα αξίας. Άρα ναι, είναι σημαντικός ο καθορισμός μετρήσιμων στόχων και για τα νομικά τμήματα ενός οργανισμού ή μιας επιχείρησης, καθώς λειτουργεί ως πυξίδα, και υπηρετεί ένα όραμα, το όραμα της επιχείρησης.
- Δραστηριοποιείστε, από την αρχή της επαγγελματικής σας σταδιοδρομίας, στον τομέα του χρηματοπιστωτικού δικαίου. Πώς κρίνετε την εξέλιξη του τραπεζικού κλάδου και πώς αυτός έχει επηρεασθεί από την πανδημία, αλλά και την πρόσφατη ενεργειακή κρίση;
Πράγματι, η επαγγελματική μου ενασχόληση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον τραπεζικό κι εν γένει χρηματοπιστωτικό κλάδο. Ήδη από φοιτήτρια στη Νομική Σχολή εργαζόμουν παράλληλα σε τράπεζα. Κατά την διάρκεια, λοιπόν, της μέχρι σήμερα αδιάλειπτης επαγγελματικής μου διαδρομής στον τραπεζικό χώρο, βίωσα επαγγελματικά τεράστιες – τεκτονικές θα έλεγα – αλλαγές στον τραπεζικό κλάδο. Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1990 και τη διαδικασία απελευθέρωσης του τραπεζικού συστήματος από το «κρατικοπαρεμβατικό πλαίσιο» μετά και την εγκαθίδρυση της ενιαίας τραπεζικής αγοράς, περνώντας στις αρχές του 2000 στην ευρωπαϊκή νομισματική ενοποίηση και τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς στην Ευρωζώνη με ένα ενιαίο νόμισμα, τη γρήγορη ανάπτυξη και άνθηση του τραπεζικού κλάδου και της ελληνικής κεφαλαιαγοράς, φτάνοντας στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, που σηματοδότησε και την έναρξη των «πέτρινων χρόνων» για το τραπεζικό σύστημα, λόγω και της σημαντικής δημοσιονομικής κρίσης που ακολούθησε με αποκορύφωμα την επιβολή των περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων (capital controls). Επιπλέον, τη στιγμή που ξεκινούσε η άνοδος της καμπύλης για την οικονομία και τον χρηματοπιστωτικό κλάδο, μετά από τιτάνιες προσπάθειες διαχείρισης της χιονοστιβάδας των «κόκκινων δανείων», ενσκήπτει και η παγκόσμια υγειονομική κρίση με την πανδημία Covid-19 και, ακολούθως, η γεωπολιτική κρίση με τον πόλεμο στην Ουκρανία και η ενεργειακή κρίση.
Είναι γεγονός ότι πλέον έχουμε περάσει σε μια άλλη εποχή, με ευέλικτα δίκτυα με σημαντικά περιορισμένο αριθμό καταστημάτων και αυτοματοποίηση των συναλλαγών με την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών
Όλοι αυτοί, λοιπόν, οι σημαντικοί κλυδωνισμοί, εάν περιορίσουμε το πρίσμα εστιάζοντας μόνο στις ελληνικές τράπεζες, ανέδειξαν κατά τη γνώμη μου ένα βασικό χαρακτηριστικό: την ανθεκτικότητα του τραπεζικού κλάδου στην Ελλάδα. Παρά το γεγονός ότι και τώρα που μιλάμε βρισκόμαστε προ των πυλών μιας νέας οικονομικής αναταραχής λόγω αύξησης των επιτοκίων, αύξησης του πληθωρισμού κλπ., οι ελληνικές τράπεζες και η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τις νέες προκλήσεις. Αυτό δείχνουν τα οικονομικά αποτελέσματα που ανακοίνωσαν οι ελληνικές τράπεζες, οι ενδείξεις για την τρέχουσα χρονιά, τα business plans, καθώς και ο μετασχηματισμός και ο εκσυγχρονισμός λειτουργίας των τραπεζών. Η περίοδος της πανδημίας, όπως και τα capital controls λίγο νωρίτερα, λειτούργησαν ως σημαντικοί επιταχυντές στον μετασχηματισμό του κλάδου. Οι κρίσεις αυτές είναι αλήθεια ότι δημιούργησαν ευκαιρίες, επιβεβαιώνοντας την ρήση. Είδαμε τη στροφή που έκαναν όλες οι τράπεζες στην ψηφιακή εξυπηρέτηση, μετασχηματίζοντας το παραδοσιακό μοντέλο λειτουργίας τους. Επιπλέον, η ελληνική τραπεζική αγορά καλλιεργεί σημαντικά τον οργανωτικό και τεχνολογικό της εκσυγχρονισμό. Είναι γεγονός ότι πλέον έχουμε περάσει σε μια άλλη εποχή, με ευέλικτα δίκτυα με σημαντικά περιορισμένο αριθμό καταστημάτων και αυτοματοποίηση των συναλλαγών με την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών.
- Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι βασικότερες νομοθετικές αλλαγές που θα μπορούσαν να βελτιώσουν το τοπίο του τραπεζικού δικαίου και των επενδύσεων;
Ο τραπεζικός κλάδος, αλλά και ο ευρύτερος χρηματοπιστωτικός τομέας βρίσκονται αντιμέτωποι με σημαντικές τεχνολογικές αλλαγές, που δημιουργούν νέα δεδομένα και εν δυνάμει μετασχηματίζουν το επιχειρησιακό, πελατοκεντρικό και λειτουργικό τους πρότυπο. Στον τομέα της επιχειρηματικής ανάπτυξης, νέοι μη παραδοσιακοί παίκτες διαμορφώνουν εξίσου τις τραπεζικές εργασίες (Fintech, Bigtech, Retailers, Telco), ενώ στον τεχνολογικό τομέα η έλευση των νέων τεχνολογιών φαίνεται να έχει σημαντικό αντίκτυπο στη λειτουργία του τραπεζικού κλάδου. Η τεχνολογία σε κάποιο βαθμό ήταν πάντα μέρος του χρηματοοικονομικού κόσμου, είτε με την εισαγωγή των πιστωτικών καρτών στην δεκαετία του 1950, είτε με τα ΑΤΜs. Είναι, όμως, ένας επιχειρηματικός κλάδος που εξελίχθηκε πολύ γρήγορα και έφερε μεγάλες αλλαγές και ανατροπές σε κατεστημένες διαδικασίες, δομές και τρόπους λειτουργίας, αλλάζοντας την «εμπειρία του πελάτη» και δημιούργησε το λεγόμενο digital disruption. «Διακοπή» του παραδοσιακού τρόπου λειτουργίας και μετατροπή του σε κάτι νέο, σε κάτι διαφορετικό με τη βοήθεια και υποστήριξη της ψηφιακής τεχνολογίας.
Η υιοθέτηση και συνεπής εφαρμογή των βέλτιστων διεθνών πρακτικών στα πεδία της διαχείρισης κινδύνων και της εταιρικής διακυβέρνησης αποτελεί παράγοντα επιτυχίας στην υλοποίηση της εταιρικής στρατηγικής, καθώς συμβάλλει καθοριστικά στην εμπέδωση κλίματος εμπιστοσύνης στις αγορές
Ένας πολύ κρίσιμος παράγοντας που μπορεί να έχει καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις εξελίξεις είναι το θεσμικό και κανονιστικό πλαίσιο. Το κανονιστικό – ρυθμιστικό πλαίσιο (μαζί με την τεχνολογία) έχουν αναγνωριστεί ως σημαντική πηγή ριζικής καινοτομίας στην βιομηχανία. “Regulation causes innovation”. Στον χρηματοπιστωτικό κλάδο το είδαμε να συμβαίνει με την PSD2 και την Ανοικτή Τραπεζική, νομοθετικές αλλαγές που άλλαξαν ριζικά τον χρηματοπιστωτικό κλάδο, ενώ ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα για την Ελλάδα, ήταν τα κανονιστικά μέτρα που επιβλήθηκαν για τις κινήσεις κεφαλαίων (capital controls) κι αποτέλεσαν μοχλό ανάπτυξης κι επιταχυντή των εξελίξεων στις ψηφιακές συναλλαγές.
Οι κυριότερες νομοθετικές εξελίξεις που αναμένεται να επηρεάσουν σημαντικά και το εγχώριο χρηματοπιστωτικό σύστημα και τον τομέα των επενδύσεων είναι σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και επικεντρώνονται ιδίως:
- στις υπηρεσίες πληρωμών με την πιθανή αναθεώρηση στο 2ο τρίμηνο του 2023 της Οδηγίας (ΕΕ) 2015/2366 «για τις υπηρεσίες πληρωμών στην εσωτερική αγορά» (PSD3)
- στις επενδύσεις και ιδίως στα Crypto-assets όπου αναμένεται νέος κανονισμός ως συμπληρωματικός της γνωστής σε όλους μας MiFid. Ο κανονισμός MiCA, ο οποίος αναμένεται τέλη του 2023-αρχές του 2024, έρχεται να ρυθμίσει μια εντελώς αρρύθμιστη αγορά, αυτή των κρυπτοστοιχείων, με στόχο να προσφέρει μεγαλύτερη προστασία στους επενδυτές αποτρέποντας την κατάχρηση κρυπτοστοιχείων, ενώ παράλληλα θα είναι φιλικός προς την καινοτομία, ενισχύοντας την ελκυστικότητα της ευρωπαϊκής αγοράς για επενδύσεις.
- στη βιώσιμη χρηματοδότηση και στις περιβαλλοντικά βιώσιμες και αειφόρες επενδύσεις, με την υιοθέτηση και εφαρμογή των ESG κριτηρίων.
- Πώς πιστεύετε ότι θα μπορούσε η καλή εταιρική διακυβέρνηση να συμβάλει στην υλοποίηση της εταιρικής στρατηγικής;
Η υιοθέτηση και συνεπής εφαρμογή των βέλτιστων διεθνών πρακτικών στα πεδία της διαχείρισης κινδύνων και της εταιρικής διακυβέρνησης, θεωρώ ότι αποτελεί ιδιαίτερης σημασίας παράγοντα επιτυχίας στην υλοποίηση της εταιρικής στρατηγικής, καθώς συμβάλλει καθοριστικά στην εμπέδωση κλίματος εμπιστοσύνης στις αγορές. Η καλή εταιρική διακυβέρνηση συνεπάγεται οφέλη τόσο σε επίπεδο επιχείρησης, όσο και στη βελτίωση της εικόνας και φήμης μιας επιχείρησης. Η καλή εταιρική διακυβέρνηση και η ορθή διαχείριση κινδύνων αποτελεί κατά την γνώμη μου, βασικό χαρακτηριστικό της επιτυχίας μιας επιχείρησης. Η διαφάνεια, η νομιμότητα και η αποτελεσματική λειτουργία μιας επιχείρησης δημιουργούν στην ουσία την υπεραξία της.
