Μιλήσαμε με τον Χαράλαμπο Τσιανάκα για τον κοινό τόπο ανάμεσα στη νομική επιστήμη και τη γλώσσα και σχολιάσαμε τις προκλήσεις από την ενσωμάτωση της Οδηγίας Whistleblowing στην Ελλάδα, τη εξέλιξη και διαμόρφωση του κανονιστικού τοπίου, αλλά και την αλληλεπίδραση της τεχνητής νοημοσύνης με την ιδιωτικότητα.
- Είναι ενδιαφέρον ότι ξεκινήσατε την πορεία σας με ένα πτυχίο Aγγλικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τι σας οδήγησε έπειτα στη Νομική επιστήμη;
Η απόφαση να ξεκινήσω τις σπουδές μου στο τμήμα Αγγλικής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ήταν αποτέλεσμα της αγάπης μου για τη αγγλική λογοτεχνία, την ιστορία της αγγλικής γλώσσας και της φιλοσοφικής σκέψης της ευρύτερης περιοχής. Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου, ωστόσο, συνειδητοποίησα ότι ήθελα να εξερευνήσω διαφορετικά πεδία σκέψης και στράφηκα στο αντικείμενο των νομικών επιστημών.
Η μετάβαση στα νομικά ήταν μια φυσική εξέλιξη της τάσης μου να αξιοποιήσω τις γνώσεις και τις δεξιότητες, που αυτή προσφέρει, ως εργαλεία για την προάσπιση των εν γένει δικαιωμάτων και την άμβλυνση κοινωνικών αδικιών. Η δικηγορική πρακτική σου δίνει τη δυνατότητα να προκαλέσεις αντίκτυπο που είναι άμεσος και ευδιόρατος στην έννομη τάξη, αντιμετωπίζοντας πολυσύνθετα νομικά προβλήματα και προασπίζοντας όλο το εύρος των δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτή.
Παρότι η γλώσσα εν γένει και η γνώση της, και η νομική φαίνονται εκ πρώτης όψεως διαφορετικές, υπάρχει ένας βαθύς κοινός τόπος μεταξύ τους. Και οι δύο απαιτούν την καλλιέργεια της ικανότητας να επικοινωνείς αποτελεσματικά και να διατάσσεις τις λέξεις, κατά τρόπο τέτοιο, ώστε το εκάστοτε μήνυμα που επιθυμείς να μεταδώσεις να είναι σαφές και να κατατείνει στην ουσία του αναζητούμενου νοήματος. Μέσω της φιλολογίας, ο σπουδαστής έρχεται σε επαφή με την πορεία των ιδεών στο φάσμα του χωροχρονικού συνεχούς και την έκφρασή τους μέσα από διαφορετικά μέσα, ενώ τα νομικά είναι παρά φύσιν μια ουσιολογική εκτός από ανθρωπολογική επιστήμη. Επιπλέον, η εκπαίδευσή μου στο σύνολό της με κατεύθυνε επιτυχώς στην ανάπτυξη μιας βαθιάς κατανόησης της ανθρώπινης σκέψης και της δόμησης των σύγχρονων κοινωνιών, γεγονός, που αν μη τι άλλο, είναι ανεκτίμητο για κάθε στάδιο της επαγγελματικής μου εξέλιξης.
- Ποια ορόσημα θα ξεχωρίζατε στην μέχρι τώρα διαδρομή σας;
Απαντώντας στην ερώτησή σας για τα ορόσημα που θα ξεχώριζα στη μέχρι τώρα διαδρομή μου, εξ αυτών αναμφίβολα ξεχωρίζει η συμμετοχή μου ως μέλος μιας σειράς νομοπαρασκευαστικών επιτροπών και, ευρύτερα, ως μέλος του τμήματος νομοθετικής πρωτοβουλίας του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Μια από τις πιο αξιοσημείωτες στιγμές ήταν η συμβολή στη διαμόρφωση της οδηγίας για το Whistleblowing, που στόχο είχε να ενισχύσει τη διαφάνεια και την προστασία των καταγγελλόντων σε περιπτώσεις διαφθοράς και παρατυπιών. Αυτή η εμπειρία ήταν καθοριστική για την καριέρα μου, καθώς μου έδωσε την ευκαιρία να δουλέψω σε πρωτοποριακές νομοθετικές πρωτοβουλίες, οι οποίες επέφεραν πραγματικές αλλαγές στη μορφή της σύγχρονης έννομης τάξης της χώρας μας.
Στις πιο εμπλουτιστικές εμπειρίες δε θα μπορούσα επίσης να μην κατατάξω τις διεθνείς συνεργασίες, που έχει καταφέρει η δικηγορική εταιρεία και η ομάδα μου με δικηγορικές εταιρίες, αλλά και φυσικά πρόσωπα σε χώρες τις νοτιοανατολικής Μεσογείου και γενικότερα η αλληλεπίδραση με χώρες του εξωτερικού. Ως εταιρεία, στοχεύουμε διαρκώς στο να παρέχουμε εξειδικευμένες νομικές υπηρεσίες σε τομείς όπως το εμπορικό δίκαιο, το δίκαιο συγχωνεύσεων και εξαγορών, και το δίκαιο ενέργειας. Έτσι στο δίκαιο συγχωνεύσεων και εξαγορών παρέχουμε σε μεγάλες εταιρίες τις νομικές εκείνες συμβουλές που απαιτούνται σε επίπεδο διασυνοριακών συγχωνεύσεων.
Στο εμπορικό δίκαιο, συμμετείχαμε σε διεθνείς συναλλαγές και διαπραγματεύσεις, διασφαλίζοντας την προστασία των συμφερόντων των πελατών μας και δουλέψαμε πάνω σε πολύπλοκες συμφωνίες, βοηθώντας εταιρείες να ολοκληρώσουν επιτυχημένα τις επιχειρηματικές τους κινήσεις. Σημαντική ήταν και η συμμέτοχή μας σε διεθνείς συνεργασίες εμπορικών διαφορών.
Στο ενεργειακό δίκαιο, έχουμε συμβουλεύσει πολυεθνικές εταιρίες αναφορικά με τη διαδικασία της αδειοδότησης αιολικών πάρκων και φωτοβολταϊκών, έχοντας αποκομίσει εξειδίκευση στο χώρο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας.
Κλείνοντας, δεν θα μπορούσα να παραλείψω την ίδρυση της δικηγορικής μας εταιρείας στην Κύπρο. Αυτή η προσπάθεια μου έδωσε την ευκαιρία να προσφέρω εξειδικευμένες νομικές υπηρεσίες και να επεκτείνω την επαγγελματική μου δραστηριότητα σε ένα νέο και δυναμικό περιβάλλον. Η Κύπρος αποτελεί μια στρατηγική τοποθεσία και η δικηγορική μας εταιρία εκεί μου επέτρεψε να ενισχύσω την παρουσία μου στην Ανατολική Μεσόγειο.
Αυτά τα ορόσημα αντιπροσωπεύουν τις πιο καθοριστικές στιγμές της καριέρας μου και έχουν διαμορφώσει την επαγγελματική μου πορεία με τρόπο που με γεμίζει υπερηφάνεια και ικανοποίηση.
- Αποτελέσατε μέλος της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής για την ενσωμάτωση της Οδηγίας Whistleblowing στην ελληνική έννομη τάξη. Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε και πώς κρίνετε την εφαρμογή του νόμου μέχρι σήμερα;
Η διαδικασία ενσωμάτωσης της Οδηγίας Whistleblowing στην ελληνική έννομη τάξη αποτέλεσε μια πρόκληση, αλλά συνάμα και μια ιδιαίτερα επωφελή διαδικασία. Βασική πρόκληση ήταν να διασφαλιστεί ότι ο ελληνικός νόμος (Ν. 4990/2022) όχι μόνο θα αντανακλούσε το πνεύμα της Οδηγίας, αλλά και τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής κοινωνίας τόσο σε διοικητικό όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο.
Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες ήταν η εναρμόνιση των νέων απαιτήσεων της Οδηγίας με το υφιστάμενο ελληνικό νομικό πλαίσιο. Ειδικότερα, η Οδηγία προβλέπει ολοκληρωμένη προστασία για τους πληροφοριοδότες, συμπεριλαμβανομένων αφενός διατάξεων σχετικά με την υποβολή αναφορών, τόσο εντός κάθε οργανισμού, όσο και ενώπιον της αρμόδιας δημόσιας αρχής, και αφετέρου αυστηρών προβλέψεων αναφορικά με την εμπιστευτικότητα των πληροφοριών αυτών, καθώς και την πρόληψη κατά των αντιποίνων για τα πρόσωπα που υποβάλλουν τέτοιες αναφορές. Η αποστολή μας ήταν να ενσωματώσουμε αυτά τα στοιχεία, λαμβάνοντας, παράλληλα, υπόψη τις πρακτικές λεπτομέρειες εφαρμογής τους σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
Παράλληλα, βασικός στόχος αυτής της νομοθεσίας είναι η ενίσχυση της διαφάνειας και λογοδοσίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Διαχρονικά, η υποβολή αναφορών δημοσίου συμφέροντος (whistleblowing) αντιμετωπιζόταν με καχυποψία. Ως εκ τούτου, έπρεπε να ενσωματώσουμε τις διατάξεις με τέτοιο τρόπο, ώστε όχι μόνο να προστατεύουν νομικά τους πληροφοριοδότες, αλλά και να ενθάρρυνουν πολιτισμικά την αποδοχή του whistleblowing ως ζωτικού εργαλείου για τη διασφάλιση της ουσιαστικής συμμόρφωσης με το ενωσιακό δίκαιο.
Σε αυτό το πνεύμα, μια αξιοσημείωτη καινοτομία του ελληνικού νόμου είναι η εισαγωγή του ρόλου του Υ.Π.Π.Α. (Υπεύθυνος Παραλαβής και Παρακολούθησης Αναφορών), ως αρμοδίου για την παραλαβή και τη διαχείριση των εν λόγω αναφορών. Ο ρόλος αυτός χρησιμεύει ως κύριος σύνδεσμος για τους αναφέροντες, καθοδηγώντας τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αναφοράς και διασφαλίζοντας την προστασία τους.
Συνολικά, θα λέγαμε ότι, από την θέση σε ισχύ του νόμου, παρατηρείται μια συγκρατημένη, αλλά θετική υποδοχή, γεγονός το οποίο αποτελεί ελπιδοφόρο βήμα προς την ενίσχυση της διαφάνειας και της ακεραιότητας, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.
- Πώς συνδυάζετε στην πρακτική σας τον δημόσιο τομέα με τις επιχειρήσεις;
Tο Δημόσιο Δίκαιο, τόσο στις κλασικές, όσο και στις μοντέρνες εκφάνσεις του, αποτελεί για τη δικηγορική μας εταιρία προνομιακό τομέα παροχής νομικών υπηρεσιών. Στη σύγχρονη εποχή ώσμωσης δημόσιου και ιδιωτικού, η ακριβής του γνώση συνδέεται αναπόσπαστα με τη λειτουργία της αγοράς και την αποτελεσματική υλοποίηση των επενδύσεων εντός αυτής. Είτε πρόκειται για επενδύσεις στον τομέα της ενέργειας, είτε για την αξιοποίηση του εργαλείου της δημόσιας σύμβασης, η ομάδα μας, που συνδυάζει εμπειρία και υψηλού επιπέδου κατάρτιση, είναι σε θέση να προσφέρει ολοκληρωμένες υπηρεσίες νομικής υποστήριξης και σε συμβουλευτικό επίπεδο και ενώπιον των δικαστηρίων.
Εξίσου κρίσιμη, όμως, είναι για εμάς η παροχή υψηλού επιπέδου νομικών υπηρεσιών στους τομείς της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων του πολίτη, όπου εκπροσωπούμε τους εντολείς μας σε σύνθετες υποθέσεις φορολογικού δικαίου και δικαίου των διοικητικών κυρώσεων ενώπιον των εθνικών και των ευρωπαϊκών δικαστηρίων.
- Πώς κρίνετε την εξέλιξη του τοπίου της Κανονιστικής Συμμόρφωσης τα τελευταία χρόνια;
Ο μετασχηματισμός του τοπίου της κανονιστικής συμμόρφωσης τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει δυναμικός, υπογραμμίζοντας την ιδιαίτερη σημασία της συμμόρφωσης προς τον σκοπό ενίσχυσης της εμπιστοσύνης, της λογοδοσίας και της βιωσιμότητας στο σύγχρονο επιχειρηματικό περιβάλλον. Θα μπορούσαμε, έτσι, να πούμε ότι ο ρυθμός εξέλιξης του τομέα της κανονιστικής συμμόρφωσης έχει υπάρξει ανάλογος της όλο και αυξανόμενης πολυπλοκότητας των συναλλαγών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Μία από τις επιδραστικότερες αλλαγές ήταν η θέσπιση εκτενών κανονιστικών πλαισίων, όπως ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR) σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και αντίστοιχοι νόμοι περί προστασίας δεδομένων παγκοσμίως, θέτοντας έτσι υψηλά τον πήχη για την προστασία της ιδιωτικής ζωής των ατόμων και απαιτώντας από τους οργανισμούς να εφαρμόζουν αυστηρά μέτρα για την προστασία των προσωπικών δεδομένων.
Επίσης, βλέπουμε ότι έχει σημειωθεί ιδιαίτερη πρόοδος σε ό,τι αφορά το πλαίσιο καταπολέμησης της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (AML). Ενδεικτικά, νομοθετικά μέτρα, όπως η πέμπτη Οδηγία της ΕΕ για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (5AMLD) και οι μεταγενέστερες αναθεωρήσεις της, έχουν ενισχύσει σημαντικά τις απαιτήσεις των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων για τον εντοπισμό, την πρόληψη και την αναφορά δραστηριοτήτων νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Στο πλαίσιο αυτό, η έμφαση στη διαφάνεια και η θέσπιση διαδικασιών πρόληψης και εντοπισμού τέτοιων περιστατικών είναι ζωτικής σημασίας για την καταπολέμηση των οικονομικών εγκλημάτων και τη διασφάλιση της ακεραιότητας των χρηματοπιστωτικών συστημάτων.
Παράλληλα, η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του τοπίου της κανονιστικής συμμόρφωσης. Η υιοθέτηση προηγμένων συστημάτων διαχείρισης συμμόρφωσης, εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης και ανάλυσης δεδομένων έχει κριθεί επιτακτική, δίνοντας τη δυνατότητα επίτευξης της συμμόρφωσης και αποτελεσματικής παρακολούθησής της.
Στη νέα αυτή πραγματικότητα, αντιλαμβανόμαστε ότι έχει προκύψει και μια νέα κατηγορία δαπανών για τους οργανισμούς, τα κόστη συμμόρφωσης, ήτοι τα ποσά που πρέπει να δαπανήσουν οι οργανισμοί προκειμένου να συμμορφωθούν με τους σχετικούς κανονισμούς. Σε αυτό το κόστος περιλαμβάνεται τόσο η συμμόρφωση εν στενή εννοία, όσο και τυχόν αναγκαίοι έλεγχοι συμμόρφωσης, νέα πληροφοριακά συστήματα που ενδέχεται να χρειάζεται να αξιοποιηθούν, καθώς και συνεργασία με εξειδικευμένους συμβούλους συμμόρφωσης.
- Έχετε ασχοληθεί ενεργά με το νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία προσωπικών δεδομένων. Πώς πιστεύετε ότι αλληλεπιδρά η ιδιωτικότητα με την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον;
Η ενασχόλησή μου με το νομοθετικό πλαίσιο για τα προσωπικά δεδομένα μου έδειξε ότι το ζητούμενο δεν ήταν απλώς η ενσωμάτωση ενός ευρωπαϊκού κανονισμού -ήτοι του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων (GDPR)- στην ελληνική έννομη τάξη. Στην πραγματικότητα, θα έπρεπε να θεσπιστεί ένα πλαίσιο που θα μπορεί να εξυπηρετήσει μακροπρόθεσμα την ισορροπία μεταξύ ιδιωτικής ζωής και τεχνολογικής προόδου.
Οι τεχνολογίες ΑΙ ήδη προσφέρουν σημαντικά οφέλη, δημιουργώντας καινοτόμες λύσεις σε ποικίλους τομείς. Ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις προκλήσεις που θέτουν για την προστασία της ιδιωτικής ζωής, ιδίως δεδομένου ότι οι τεχνολογίες αυτές συχνά βασίζονται σε μεγάλους όγκους δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων ασφαλώς και προσωπικών δεδομένων, προκειμένου να “εκπαιδευθούν” και να μπορούν να λειτουργούν αποτελεσματικά. Ως αποτέλεσμα, εγείρονται εύλογες ανησυχίες σχετικά με τις πρακτικές συλλογής, επεξεργασίας και αποθήκευσης αυτών των δεδομένων, καθιστώντας αναγκαία τη λήψη ισχυρών μέτρων προστασίας από τους οργανισμούς. Βλέπουμε έτσι πώς “συναντώνται” η τεχνητή νοημοσύνη με το κανονιστικό πλαίσιο περί προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, περιλαμβανομένου και του GDPR, θεμέλιο του οποίου αποτελεί η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, τηρώντας τις αρχές της νομιμότητας και της διαφάνειας, με στόχο την ενίσχυση των δικαιωμάτων των φυσικών προσώπων και του ελέγχου τους επί των προσωπικών τους δεδομένων.
Με γνώμονα μία ακόμα βασική αρχή του GDPR, η ανάπτυξη συστημάτων AI θα πρέπει να ενσωματώνει την προστασία των προσωπικών δεδομένων από τον σχεδιασμό και από προεπιλογή (“privacy by design and by default”). Η προσέγγιση αυτή απαιτεί την υιοθέτηση μέτρων προστασίας δεδομένων εν τη γενέσει των τεχνολογιών ΑΙ. Με τον τρόπο αυτό, οι οργανισμοί θα μπορούν να ενισχύσουν την προστασία των δεδομένων που επεξεργάζονται, εμπνέοντας μακροπρόθεσμα και την εμπιστοσύνη των χρηστών.
Τέλος, θα σταθώ στις δηλώσεις αξιωματούχων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οποίοι εύστοχα υπογράμμιζαν, ενόψει της πολυαναμενόμενης ψήφισης του Κανονισμού για την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Act), ότι είναι η πρώτη φορά που προκύπτει η ανάγκη ρύθμισης του τρόπου χρήσης μιας τεχνολογίας. Πράγματι, η πρόκληση να ρυθμιστεί η τεχνητή νοημοσύνη -μία επί του παρόντος αναπτυσσόμενη τεχνολογία- αντανακλάται με ενάργεια στο ιδιαίτερα τεχνικό και σύνθετο κείμενο του προτεινόμενου AI Act, καθιστώντας έτσι επιτακτική την εξερεύνηση του πώς αλληλεπιδρά το νέο αυτό κείμενο με το ισχύον πλαίσιο για την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.