Tον Απρίλιο του 2022 ο γαλλικός οίκος μόδας Jean Paul Gaultier λάνσαρε μια capsule συλλογή με την ονομασία “Le Musée”, η οποία διαφημίστηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον ιστότοπό της.
Τα ενδύματα της συλλογής αυτής, όπως μπλουζάκια, παντελόνια και κασκόλ, αναπαρήγαγαν το αριστούργημα του διακεκριμένου Ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης, S. Botticelli, ‘Η Γέννηση της Αφροδίτης’. Πρόκειται για το γνωστό έργο τέχνης που απεικονίζει την Αφροδίτη να στέκεται σε ένα κοχύλι που επιπλέει, ενώ ο Ζέφυρος και η Αύρα την οδηγούν στη στεριά, όπου μία από τις Ώρες την περιμένει για να την καλύψει με έναν μανδύα. Το έργο εκτίθεται στην παγκοσμίου φήμης πινακοθήκη Galleria degli Uffizi στη Φλωρεντία. Η συγκεκριμένη capsule συλλογή διαθέτει ‘αναπαραγωγές’ και από άλλα γνωστά έργα τέχνης, όπως ‘Οι τρεις χάριτες’ του P.P. Rubens, και ‘Η Γένεση του Αδάμ’ του Μιχαήλ Άγγελου.
Για την προαναφερόμενη χρήση του έργου του Botticelli στη συλλογή ενδυμάτων του γαλλικού οίκου μόδας του Gaultier η πινακοθήκη Uffizi προχώρησε σε νομικές ενέργειες κατά του τελευταίου. Η υπόθεση έλαβε μεγάλες διαστάσεις, ωστόσο υπάρχει μια παρανόηση. Η αξίωση της Πινακοθήκης Uffizi δεν βασίζεται στη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας (καθώς η προστασία που παρέχεται στους δημιουργούς έργων διαρκεί όσο ζει ο δημιουργός και 70 χρόνια από τον θάνατό του), αλλά στον Codice dei Beni culturali e del paesaggio (Κώδικα Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Τοπίου – Code of Cultural Heritage and Landscape της Ιταλίας, εφεξής ‘ΚΠΚ’) και ιδίως στις διατάξεις που αφορούν στις αναπαραγωγές έργων/αγαθών που ανήκουν στην πολιτιστική κληρονομιά της Ιταλίας.
Σύμφωνα με την οικεία νομοθεσία η χρήση έργων τέχνης που ανήκουν σε δημόσιους φορείς προϋποθέτει την προηγούμενη λήψη της σχετικής άδειας και την καταβολή των προβλεπόμενων δικαιωμάτων. Ωστόσο, παρά την υποχρέωση αυτή ο γαλλικός οίκος μόδας ουδέποτε ζήτησε (πολύ δε περισσότερο έλαβε) την υποχρεωτική άδεια για τη χρήση της εικόνας στα προϊόντα ένδυσης, ούτε κατέβαλε τα αντίστοιχα δικαιώματα στην Πινακοθήκη της Φλωρεντίας.
Ειδικότερα, σύμφωνα με τα άρθρα 107 και 108 ΚΠΚ η αρμόδια δημόσια διοίκηση μπορεί (με την επιφύλαξη των διατάξεων που αφορούν στην πνευματική ιδιοκτησία) να επιτρέψει τη χρήση από τρίτους ενός πολιτιστικού αγαθού – συμπεριλαμβανομένου ενός έργου τέχνης – που ανήκει στην πολιτιστική κληρονομιά της Ιταλίας, υπό τον όρο της καταβολής δικαιωμάτων που καθορίζονται με βάση – μεταξύ άλλων – το είδος της αιτούμενης χρήσης και το πιθανό οικονομικό όφελος, το οποίο θα αποκομίσει ο χρήστης από τη χρήση του εν λόγω αντικειμένου. Το άρθρο 108 ΚΠΚ διευκρινίζει στην παράγραφο 3-bis ότι οι μη κερδοσκοπικές χρήσεις αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς για σκοπούς μελέτης, έρευνας, εκδηλώσεις σκέψεις ή δημιουργικής έκφρασης και προώθησης της γνώσης της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν απαιτούν άδεια.
Η Πινακοθήκη Uffizi επικαλέστηκε πρόσφατα τον ΚΠΚ και σε έτερη υπόθεση, όταν η πλατφόρμα αισθησιακού περιεχομένου ‘Pornhub’ ενσωμάτωσε στον οδηγό της για τα πιο ρηξικέλευθα έργα τέχνης των κορυφαίων γκαλερί τέχνης της Δύσης τα πιο άσεμνα έργα, που εκτίθενται στην Πινακοθήκη (στο πλαίσιο της σειράς ΄Classic Nudes΄). Το Pornhub συμμορφώθηκε άμεσα αφαιρώντας από τον οδηγό ό,τι χαρακτηρίζεται ως κομμάτι της ιταλικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Η προστασία έργων τέχνης που εκτίθενται δημόσια μπορεί να στηρίζεται στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ή στο νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ανάλογα με την περίπτωση. Στην Ιταλία, όπως φαίνεται, ο ΚΠΚ παρέχει έναν τρόπο ελέγχου των κερδοσκοπικών αναπαραγωγών της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας, ανεξάρτητα από το καθεστώς των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας τους. Αντίστοιχα, στην Ελλάδα, πέρα από την προστασία που παρέχεται σύμφωνα με το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας, ο νόμος 4858/2021, με τον οποίο κυρώθηκε ο Κώδικας νομοθεσίας για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς, προβλέπει στο άρθρο 46 (το οποίο αφορά στην πρόσβαση και χρήση μνημείων και χώρων), μεταξύ άλλων, τους όρους, τις προϋποθέσεις, τα όργανα και τη διαδικασία χορήγησης της άδειας για την παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό απεικονίσεων και αντιγράφων μνημείων. Εξυπακούεται, ότι έκαστη προστασία υφίσταται μόνο με την τήρηση συγκεκριμένων προϋποθέσεων.
Διακρίνεται μια νέα τάση χρήσης έργων τέχνης στον χώρο της μόδας
Η χρήση έργων τέχνης στον χώρο της μόδας διακρίνεται πλέον αδιαμφισβήτητα ως νέα τάση. Έτσι, για παράδειγμα, η εταιρεία Swatch στο πλαίσιο συνεργασίας με το Centre Pompidou έχει συστήσει στο κοινό μια σειρά ρολογιών εμπνευσμένα από την τέχνη, όπως το Portrait of Dedie του Modigliani, ή το Blue Sky του Kandinsky. Χαρακτηριστική είναι και η παραγωγή του Yves Saint Laurent της σειράς Mondrian (1961) εμπνευσμένη από τον διάσημο πίνακα Composition with Red and Blue (1933). Από την άλλη, ενδεικτική των περιπτώσεων μη ομαλής συνύπαρξης μόδας και τέχνης είναι και η πρόσφατη υπόθεση (Νοέμβρης 2022) της παρουσίασης μιας συλλεκτικής συλλογής από τον οίκο μόδας Guess με ‘μοτίβα’ από τα γκράφιτι του γνωστού καλλιτέχνη Banksy, χωρίς ωστόσο να έχει ζητηθεί η σχετική απαραίτητη άδειά του. Ο Paul Marciano, επικεφαλής δημιουργικός διευθυντής της Guess δήλωσε ότι ‘το γκράφιτι του Bansky έχει μια πρωτοφανή επιρροή που αντηχεί σε όλη την ποπ κουλτούρα και η νέα συλλογή είναι ένας τρόπος για να δείξει η μόδα την ευγνωμοσύνη της’, ενώ από την άλλη ο Banksy κατηγόρησε την Guess για παραβίαση της πνευματικής του ιδιοκτησίας, προτρέποντας μάλιστα το κοινό σε λογαριασμό που ο ίδιος τηρεί σε μέσο κοινωνικής δικτύωσης ‘Όπως έκλεψαν αυτοί το έργο μου, κλέψετε κι εσείς τα ρούχα τους’.
Στην περίπτωση με το έργο του Botticelli, πρόκειται για ένα έργο τέχνης, το οποίο εκτίθεται σε μια πινακοθήκη και το οποίο έχει καταστεί δημόσιο κτήμα (public domain), καθότι έχουν παρέλθει τα 70 χρόνια από τον θάνατο του δημιουργού του. Εφαρμογή βρίσκει, όπως προαναφέρθηκε, ο ΚΠΚ και ιδίως το άρθρο 107. Διαφορετική θα ήταν βεβαίως η αντιμετώπιση, εάν επρόκειτο για χρήση έργου τέχνης, βρισκόμενο σε ένα πολιτιστικό ίδρυμα, όπως μια πινακοθήκη, το οποίο προστατεύεται (ακόμη) βάσει του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σε αυτήν την περίπτωση ο δημιουργός του (ή ο εκάστοτε δικαιούχος, για την περίπτωση που ο δημιουργός έχει μεταβιβάσει τα σχετικά δικαιώματά του σε φορέα συλλογικής διαχείρισης ή στον ίδιο τον φορέα όπου εκτίθεται το έργο του) έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει την οικονομική εκμετάλλευση του έργου με τις εξουσίες που του αναγνωρίζει το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο (νόμος 2121/1993). Έτσι, για τη νόμιμη χρήση ενός έργου τέχνης, του οποίου η διάρκεια προστασίας δεν έχει λήξει και το οποίο βρίσκεται σε κάποιο πολιτιστικό ίδρυμα ή δημόσιο χώρο, θα πρέπει ο ενδιαφερόμενος να ζητήσει και να λάβει τη σχετική άδεια.
Αξιοσημείωτη πάντως είναι και η διάταξη του άρθρου 26 ν. 2121/1993 για τη χρήση εικόνων με έργα σε δημόσιους χώρους. Βάσει της διάταξης αυτής, επιτρέπεται, χωρίς άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η περιστασιακή αναπαραγωγή και διάδοση με μέσα μαζικής επικοινωνίας εικόνων με έργα αρχιτεκτονικής, εικαστικών τεχνών, φωτογραφίας ή εφαρμοσμένων τεχνών, που βρίσκονται μονίμως σε δημόσιο χώρο. Ο περιορισμός αυτός του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας εξυπηρετεί συγκεκριμένο σκοπό και δη εκείνον της διάδοσης με μέσα μαζικής επικοινωνίας των έργων που αναφέρει η διάταξη, για τη διευκόλυνση επιτέλεσης του ρόλου των μέσων αυτών. Ως εκ περισσού, αναφέρεται ότι η εξαίρεση αυτή δεν καλύπτει τις περιπτώσεις χρήσης εικόνων για εμπορικό σκοπό. Επομένως, για την περίπτωση χρήσης (αναπαραγωγής) έργων εικαστικών τεχνών σε ενδύματα, προφανώς η διάταξη αυτή δεν εφαρμόζεται.
Η προστασία έργων τέχνης που εκτίθενται δημόσια μπορεί να στηρίζεται στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ή στο νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ανάλογα με την περίπτωση
Αξίζει, επιπλέον, να αναφερθεί ότι με τον πολύ πρόσφατο νόμο 4996/2022 ορίζεται στο άρθρο 17 (με το οποίο προστίθεται άρθρο 31Α στον νόμο 2121/1993), το οποίο αποτελεί ενσωμάτωση του άρθρου 14 της Οδηγίας 2019/790, ότι όταν έχει λήξει η διάρκεια προστασίας ενός έργου των εικαστικών τεχνών, κάθε υλικό που προκύπτει από την αναπαραγωγή του έργου αυτού δεν προστατεύεται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ή με συγγενικά δικαιώματα, εκτός εάν το υλικό που προκύπτει από την εν λόγω αναπαραγωγή είναι πρωτότυπο, με την έννοια ότι αποτελεί προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού του. Σύμφωνα με την παρ. 2 του ίδιου άρθρου η διάταξη εφαρμόζεται με την επιφύλαξη του ν. 4858/2021 (Α’ 220). Αντίστοιχη ενσωμάτωση του άρθρου 14 της Οδηγίας 2019/790 υπήρξε και στην Ιταλία. Βεβαίως, το άρθρο 14 της Οδηγίας αφορά στην ικανότητα προστασίας υλικού που προκύπτει από την αναπαραγωγή έργου, του οποίου η διάρκεια προστασίας έχει λήξει. Η προκείμενη υπόθεση αφορά, ωστόσο, στην περίπτωση μη νόμιμης αναπαραγωγής έργου τέχνης, του οποίου η διάρκεια προστασίας έχει παρέλθει.
Πρόκειται για δύο διαφορετικές περιπτώσεις, ωστόσο αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα όρια μεταξύ τέχνης και μόδας είναι ή τουλάχιστον μπορούν να είναι το ίδιο ρευστά, όσο αυτά μεταξύ του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας και της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
